19-GENİŞ ZAMAN

    GENİŞ ZAMAN KİPİNİN YAPILIŞI

     1-DÜZENLİ FİİLLER:

     Bu gruba giren ve düzenli olarak tanımladığımız fiillerin Geniş zaman kipi,           kurallı olarak yapılır ve kendi içinde ikiye ayrılırlar. Şöyle ki:

              a-  Geçmiş zaman kipinin 1. Tekil şahsı –a ile bitenler: Bu fiillerin                       sonundaki  -a kaldırılarak yerine –enw eki getirilerek Geniş Zaman kipi               yapılır. Zuna-yış, Da-yış fiilleri istisnadır.

GEÇMİŞ Z.	ANLAMI	GENİŞ Z.	ANLAMI
Darsa	Oldunlaştı	Darsenw	Olgunlaşıyor
Deca	Acıdı	Decenw	Acıyor
Eşka	Yapabildi	Eşkenw	Yapabiliyor
Fariya	Bayıldı	Fariyenw	Bayılıyor

              b-  Geçmiş zaman kipinin 1. Tekil şahsı –ıt ile bitenler: Bu fiillerin                       sonundaki  -ıt kaldırılarak yerine –enw eki getirilerek geniş Zaman kipi               yapılır. Şıtış ve Rıtış fiillerinde bu –ıt ekinden önceki –ı harfi ses uyumu               sağlanması için  –u ya dönüşür ve –en eki alır.

D.GEÇMİŞ Z	ANLAMI	GENİŞ Z.	ANLAMI
Yı şımıt	İçti	Wı şımenw	İçiyor
Yı şınawıt	Duydu	Wı şınawenw	Duyuyor
Yı şırawıt	Gönderdi	Wı şırawenw	Gönderiyor
Yı eşkawıt	Söktü	Wı eşkawenw	Söküyor
Yı pawıt	Korudu	Wı pawenw	Koruyor
Yı cawıt	Çiğnedi	Wı cawenw	Çiğniyor
Yı şıt	Yıkadı	Wı şuenw	Yıkıyor
Yı rıt	Küredi	Wı ruenw	Kürüyor

          Bu gruba giren, yani geçmiş zaman kipinin 1. Tekil şahsı –ıt ile biten                  aşağıdaki fiiller istisnadır.

D.GEÇMİŞ Z	ANLAMI	GENİŞ Z.	ANLAMI
Yı vırıt	kustu	Wı vırıcenw	kusuyor
Yı nımıt/nımna	sakladı	Wı nımnenw	saklıyor
Yı dıt	emzirdi	Wı dueşenw	emziriyor
Yı avıst/afina	astı	Wı afinenw	asıyor
Yı muet/muecna	gösterdi	Wı muecnenw	gösteriyor

         2- DÜZENSİZ FİİLLER:

     Düzensiz fiillerde geniş zaman kipinin yapılışının belli bir kuralı yoktur.               Aşağıdaki tabloda bunun bazı misalleri verilmiştir:

D.GEÇMİŞ Z.	ANLAMI	GENİŞ Z.	ANLAMI
Yı Ard	getirdi	Anw/unw	getiriyor
Yı Da	Verdi	Wı Dunw	Veriyor
Yı Deşt/derzna	Dikti	Wı Derzenw	Dikiyor
Yı Eşt	attı	Wı Erzenw	Atıyor
Yı Guıret	aldı	Wı Genw	Alıyor
Yı Kırışt	Taşıdı	Wı Kırışenw	Taşıyor
Yı Kışt	Öldürdü	Wı Kışenw	Öldürüyor
Yı Kuet	Kemirdi	Wı Kueçenw	Kemiriyor
Yı Lişt	Yaladı	Wı Lıesenw	Yalıyor
wı Nışt	kondu	Wı Nışenw	Konuyor
Yı Nuışt	yazdı	Wı Nuısenw	Yazıyor
Yı Pat	Soydu	Wı Pacenw	Soyuyor
Yı Pişt	Sardı	Wı Pıeşenw	Sarıyor
Yı Pot	Pişirdi	Wı Pocenw	Pişiriyor
Yı Rışt	Eğirdi	Wı Rıesenw	Eğiriyor
Yı Ruet	Sattı	Wı Rueşenw	Satıyor
wı Ruınışt	Oturdu	Wı Ruınışenw	Oturuyor
Yı Set	Tarttı	Wı Sencenw	Tartıyor
Yı Taşt	Yonttu	Wı Taşenw	Yontuyor
Yı Tepışt	tuttu	Wı Tepışenw	Tutuyor
Yı Unt	Çekti	Wı Uncenw	Çekiyor
Yı Va/vat	Söyledi	Wı Vunw	Söylüyor
Yı Vet	çıkardı	Wı Vecenw	Çıkarıyor
wı Vındert	Durdu	Wı Vındenw	duruyor
Yı Vıraşt	yaptı	Wı Vırazenw	Yapıyor
Yı Vırıt	kustu	Wı Vırıcenw	Kusuyor
Yı Waşt	İstedi	Wı Wazenw	İstiyor
wı Wırışt	kalktı	Wı Wırzenw	Kalkıyor
Yı Zuna	bildi	Wı Zunw	biliyor

   ŞİMDİKİ ZAMAN (HAL) KİPİNİN YAPILIŞI:

   Geniş zaman kipinin başına şimdiki zaman-hal ekinin şahıslara uygun                şekli getirilerek yapılır. Şimdiki zaman ekinin şahıslara uygun hali şu                  şekilde olup  aşağıda verilmiştir.

ŞAHISLAR	ZAMİRLER	ŞİMDİKİ ZAMAN EKİ	FİİLİN GENİŞ ZAMAN ŞEKLİ	ANLAMI
1.Tekil	Ez	ha	şın
2.Tekil (eril)	Tı	Hê	şıny
2.Tekil (dişil)	Tı	ha	şına
3.Tekil (eril)	Wı	ho	şınw
3.Tekil (dişil)	Ya	ha	şına
1.Çoğul	Ma	hê	şıny
2.Çoğul	Şuma	hê	şıny
3.Çoğul	Yın	hê	şıny