27-YARDIMCI FİİL



YARDIMCI FİİLLER:

1-          KERD-IŞ FİİLİ
Geçişli bir fiil olup yardımcı fiil olarak kullanıldığı gibi müstakil çekimli bir fiil olarak da kullanılmaktadır. Müstakil fiil olarak edilgen hali yapılamaz. Başına Umıayış yardımcı fiili getirilerek edilgen olabilir. Misal: umı kerdış). Asıl anlamı “yapmak, etmek ”tır.
A-  Müstakil fiil olarak kullanıldığında diğer fiiller gibi çekilir. Çekimli hali şöyledir:
   

GÖRÜLEN DİLİ GEÇMİŞ KİPİ:

ŞAHISLAR
ÖZNE
(zamir)
FİİL
1. Tekil
MI
KERD
2. Tekil
TUI    
KERD
3. Tekil (Eril)
YI     
KERD
3. Tekil (Dişil)
YÊ     
KERD
1. Çoğul
MA
KERD
2. Çoğul
ŞUMA
KERD
3. Çoğul
YIN
KERD


           GENİŞ ZAMAN KİPİ: 

          
ŞAHISLAR
ÖZNE
(zamir)
FİİL
1. Tekil
MI
KERD
2. Tekil
TUI    
KERD
3. Tekil (Eril)
YI     
KERD
3. Tekil (Dişil)
YÊ     
KERD
1. Çoğul
MA
KERD
2. Çoğul
ŞUMA
KERD
3. Çoğul
YIN
KERD

Diğer kipleri aşağıdaki tabloda verilmiştir:

FİİL KİPLERİ
DA-YIŞ
3.tekil şahıs
Dili(görülen)geçmiş zaman
Yı kerd
Geniş zaman hikâyesi
Wı kenw
Şimdiki zaman
Wı ho kennw
Geniş zaman
Wı kenw
İstek kipi -geniş zaman
Wı bıkw/bıkırw
Şart kipi-geçmiş zaman
Yı bıkerdên
Emir
Bık/bıkır
-Mışlı geçmiş zaman
Yı kerdw/ko
-Mışlı geçmiş zaman hikayesi
Yı kerdıb


B-  Yardımcı fiil olarak kullanıldığında:
       a-   Ancak sürekli geçişli etken bir fiildir. Başka bir kelimeyle birlikte yardımcı fiil olarak kullanıldığında bunu geçişsiz yapmak için onun yerine BI-YAYIŞ fiilini kullanmak gerekir. Misal:
GEÇİŞLİ
ANLAMI
GEÇİŞSİZ
ANLAMI
Kerd a/Akerd
Açtı
Bı a/Abı
Açıldı
Kerd çot
Eğdi
Bı çot
Eğildi
Kerd pil
Büyüttü
Bı pil
Büyüdü
           b-   Çekimli halinde kerd-ış fiili öncede, sonrada kullanılmaktadır. Misal:

           AKERD-IŞ FİİLİ

FİİL KİPLERİ
1. ŞEKİL
3.tekil şahıs
2. ŞEKİL
3.tekil şahıs
Dili(görülen)geçmiş zaman
Yı Akerd
Yı Kerd a
Geniş zaman hikâyesi
Wı Akenw
Wı kenw a
Şimdiki zaman
Wı ho Akennw
Wı ho Kenw a
Geniş zaman
Wı Akenw
Wı Kenw a
İstek kipi -geniş zaman
Wı Akw/Akırw/Akerw
Wı bıkw a/ bıkırw a
Şart kipi-geçmiş zaman
Yı akerdên
Yı bıkerdên a
Emir
Ak/Akır/Aker
Bık a/bıkır a
-Mışlı geçmiş zaman
Yı Akerdw/ko
Yı kerdw a/ko a
-Mışlı geçmiş zaman hikâyesi
Yı Akerdıb
Yı kerdıb a
        c-   Bu fiil, önüne geldiği kelimeye göre anlam kazanır. Misal:       


kerd a: açtı
kerd ari: topladı
kerd aya: uyandırdı, ayılttı
kerd barı: inceltti
kerd bın altına etti, altına yaptı
kerd bueyın: kokuttu
kerd çalpık: sırım sıklam ıslak yaptı,    ıslattı
kerd çot: eğdi
kerd dar: astı. İdam etti
kerd de: doldurdu, içine koydu
kerd derg: uzattı, uzun yaptı
kerd duır: uzak yaptı, uzak etti, uzaklaştırdı
kerd ercun: ucuz yaptı
kerd geber: gebertti
kerd gerdın: tozlu yaptı
kerd germ: sıcak yaptı, ısıttı
kerd germın: ısıttı
kerd gıluer: yuvarlak yaptı, yuvarladı
kerd gırd: büyüttü, büyük yaptı
kerd gırun: ağırlaştırdı
kerd har: kudurttu, çıldırttı
kerd ‘hedrı: hazırladı
kerd hest: katı yaptı
kerd hi: yaş etti, ıslattı
kerd hira: genişletti, geniş yaptı
kerd hişar: (bilgilendirerek bilgi açısından) uyandırdı, uyardı, ayılttı
kerd huna: ateşi söndürdü, uyuttu
kerd kêm: eksik yaptı, eksik etti, azalttı
kerd kıhun: eskitti
kerd kılm: kısalttı
kerd layşın: kirletti
kerd mıun: gizledi
kerd nıweş: hasta etti
kerd pedı: içine doğradı, içine batırdı
kerd pil: büyüttü, büyük yaptı
kerd pit: sıktı, sıkı yaptı, sağlamlaştırdı
kerd qalın: kalınlaştırdı
kerd ra: serdi
kerd rap: dikleştirdi, sertleştirdi
kerd rınd: güzelleştirdi, güzel yaptı
kerd serdın: soğuttu
kerd sıa: siyah yaptı, kara yaptı
kerd sıpi: beyazlattı
kerd sıst: gevşetti
kerd şa: sevindirdi, müjde verdi
kerd tal: acı yaptı
kerd tamum: tamamladı
kerd tari: karanlık yaptı, kararttı
kerd tay: azalttı
kerd teng: daralttı, dar etti
kerd têşun: susattı
kerd tırş: ekşi yaptı
kerd tuıj: sivriltti
kerd veng: boşalttı
kerd vıla: dağıttı
kerd vin: kaybetti
kerd war: aşağı indirdi
kerd wırdı: kırdı, ufalttı, küçülttü
kerd xêli: hayırlı yaptı
kerd xiç: parçaladı, kırdı
kerd xuı vira: unuttu
kerd zıed: çok yaptı, çoğalttı, arttırdı, fazlalaştırdı
kerd zıt: çıplak etti
kerd zunayı: bilgili yaptı, öğretti
       2-   DA-Y-IŞ FİİLİ

Geçişli bir fiil olup yardımcı fiil olarak kullanıldığı gibi müstakil çekimli bir fiil olarak da kullanılmaktadır. Müstakil fiil olarak mastarının edilgen hali DI-YA-Y-IŞ’tır. Asıl anlamı “vermek ”tir.
A-  Müstakil fiil olarak kullanıldığında diğer fiiller gibi çekilir ve etken-geçişli bir fiildir. Çekimli hali şöyledir:


               GÖRÜLEN DİLİ GEÇMİŞ KİPİ: 

ŞAHISLAR
ÖZNE
(zamir)
FİİL
1. Tekil
MI
DA
2. Tekil
TUI    
DA
3. Tekil (Eril)
YI     
DA
3. Tekil (Dişil)
     
DA
1. Çoğul
MA
DA
2. Çoğul
ŞUMA
DA
3. Çoğul
YIN
DA

 GENİŞ ZAMAN KİPİ:

             
ŞAHISLAR
ZAMİR
FİİL
1. Tekil
EZ
DUNA
2. Tekil (eril)
TI
DUNY
2. Tekil (dişil)
TI
DUNA
3. Tekil (Eril)
WI
DUNW
3. Tekil (Dişil)
YA
DUNA
1. Çoğul
MA
DUNY
2. Çoğul
ŞUMA
DUNY
3. Çoğul
YIN
DUNY

            
Diğer kipleri aşağıdaki tabloda verilmiştir:

FİİL KİPLERİ
DA-YIŞ
3.tekil şahıs
Dili(görülen)geçmiş zaman
Yı da
Geniş zaman hikâyesi
Wı dunw
Şimdiki zaman
Wı ho dunw
Geniş zaman
Wı dunw
İstek kipi -geniş zaman
Wı bıdw
Şart kipi-geçmiş zaman
Yı bıdên
Emir
Bıd
-Mışlı geçmiş zaman
Yı do
-Mışlı geçmiş zaman hikayesi
Yı dab

   A-  Yardımcı fiil olarak kullanıldığında:
         a-   Fiillerin dışındaki kelimelerde yardımcı fiil olarak kullanıldığında çekimli hali bu kelimeden önce gelir. Misal:

FİİL KİPLERİ
PIORDA-YIŞ FİİLİ
3.tekil şahıs
Dili(görülen)geçmiş zaman
Yı da pıor
Geniş zaman hikâyesi
Wı dunw pıor
Şimdiki zaman
Wı ho dunw pıor
Geniş zaman
Wı dunw pıor
İstek kipi -geniş zaman
Wı bıdw pıor/pıorıdw
Şart kipi-geçmiş zaman
Yı bıdên pıor/pıorıdên
Emir
Bıd pıor/pıorıd
-Mışlı geçmiş zaman
Yı do pıor
-Mışlı geçmiş zaman hikayesi
Yı dab pıor

            b-   Geçişli fiillerin mastarının önüne gelerek bunları ettirgen hale getirmektedir. Misal:


da kaşkerdış: çektirdi, sürükletti
da kaykerdış: oynattı
da liştış: yalattı
da lunayış: emzirtti
da muındış: ördürttüda waştış: istetti

           a-   Çekimli halinde DA-Y-IŞ fiili önce kullanılmaktadır. Misal:

          DA-Y-IŞ FİİLİ

FİİL KİPLERİ
1. ÖRNEK
3.tekil şahıs
2. ÖRNEK
3.tekil şahıs
Dili(görülen)geçmiş zaman
Yı da kaykerdış
Yı da waştış
Geniş zaman hikâyesi
Wı dunw kaykerdış
Wı dunw waştış
Şimdiki zaman
Wı ho dunw kaykerdış
Wı ho dunw waştış
Geniş zaman
Wı dunw kaykerdış
Wı dunw waştış
İstek kipi -geniş zaman
Wı bıdw kaykerdış
Wı bıdw waştış
Şart kipi-geçmiş zaman
Yı bıdên kaykerdış
Yı bıdên waştış
Emir
Bıd kaykerdış
Bıd waştış
-Mışlı geçmiş zaman
Yı do kaykerdış
Yı do waştış
-Mışlı geçmiş zaman hikâyesi
Yı dab kaykerdış
Yı dab waştış

           b-   Bu fiil, önüne geldiği kelimeye göre anlam kazanır. Misal:

da ‘er/da ‘erdır: düşürdü, düşürüverdi
da ardış: getirtmek
da ari: topladı, toplayıverdi
da asnaw kerdış: yüzdürdü
da eştış: attırdı
da gırı: bağladı, dğümledi
da kaşkerdış: çektirdi, sürükletti
da kaykerdış: oynattı
da liştış: yalattı
da lunayış: emzirtti
da muındış: ördürdü
da pıor: kavga etti, birbirine vurdu
da piştış: sardırdı
da pırı: vurdu
da ra: yürüdü, yola koyuldu, yürümeye başladı
da ricnayış: yıktırdı
da sıpıtış: emdirdi
da sunayış: tattırdı
da sundır: yemin içirdi
da şımıtış: içirdi, içiriverdi
da şırawıtış: göndertti, gönderiverdi
da tepıştış: yakalattı
da terkkerdış: terkettirdi
da tıver: dışa vurdu, dışarı sızdı
da untış: çektirdi
da ver: ileri verdi, öne verdi
da vera: bıraktı
da vındertış: durdurdu
da vinayış: gösterdi, gösteriverdi
da virkerdış: unutturdu, unutturuverdi
da waştış: istetti
da wera: kaldırdı, kaldırıverdi
da xuıra: giğindi
da zunayış: bildirdi, bilgi sahibi yaptı, öğretti


        3-   BIA-Y-IŞ FİİLİ:

Geçişsiz ve etken bir fiil olup yardımcı fiil olarak kullanıldığı gibi müstakil çekimli bir fiil olarak da kullanılmaktadır. Müstakil fiil olarak mastarı BI-AY-IŞ’tır. Asıl anlamı “olmak ”tır.
A-  Müstakil fiil olarak kullanıldığında diğer fiiller gibi çekilir ve etken-geçişli bir fiildir. KERD-IŞ fiili gibi etken olup edilgen hali yoktur. Çekimli hali şöyledir:
         GÖRÜLEN DİLİ GEÇMİŞ KİPİ: 

ŞAHISLAR
ÖZNE
(zamir)
FİİL
1. Tekil
EZ
BIA
2. Tekil (eril)
TI    
Y
2. Tekil (eril)
TI
BİYA
3. Tekil (Eril)
WI     
BI
3. Tekil (Dişil)
YA     
Y
1. Çoğul
MA
Y
2. Çoğul
ŞUMA
Y
3. Çoğul
YIN
Y
          GENİŞ ZAMAN KİPİ:

ŞAHISLAR
ÖZNE
(zamir)
FİİL
1. Tekil
EZ
BENA
2. Tekil (eril)
TI
BÊNY
2. Tekil (dişil)
TI
BENA
3. Tekil (Eril)
WI
BENW
3. Tekil (Dişil)
YA
BENA
1. Çoğul
MA
BÊNY
2. Çoğul
ŞUMA
BÊNY
3. Çoğul
YIN
BÊNY

Diğer kipleri aşağıdaki tabloda verilmiştir:

FİİL KİPLERİ
BI-AY-IŞ
3.tekil şahıs
Dili(görülen)geçmiş zaman
Wı bı
Geniş zaman hikâyesi
Wı benw
Şimdiki zaman
Wı ho benw
Geniş zaman
Wı benw
İstek kipi -geniş zaman
Wı bıbw
Şart kipi-geçmiş zaman
Wı bıbin
Emir
Bıb
-Mışlı geçmiş zaman
Wı bıuw
-Mışlı geçmiş zaman hikayesi
Wı bıb

A-  Yardımcı fiil olarak kullanıldığında:
       a-   Yardımcı fiil olarak sıfatlardan fiil üretmek için kullanılır. Çekimli hali bu kelimelerden önce gelir. Misal:

FİİL KİPLERİ
AYABI-A-YIŞ FİİLİ
3.tekil şahıs
Dili(görülen)geçmiş zaman
Wı bı aya
Geniş zaman hikâyesi
Wı benw aya
Şimdiki zaman
Wı ho benw aya
Geniş zaman
Wı benw aya
İstek kipi -geniş zaman
Wı bıbw aya/ayabw
Şart kipi-geçmiş zaman
Wı bıbin aya/ayabin
Emir
Bıb aya/ayab
-Mışlı geçmiş zaman
Wı bıuw aya
-Mışlı geçmiş zaman hikâyesi
Wı bıb aya

         b-   Her zaman geçişsiz etken bir fiildir. Başka bir kelimeyle birlikte yardımcı fiil olarak kullanıldığında bunu geçişli yapmak için onun yerine KERD-IŞ fiili kullanılır. Misal:

GEÇİŞLİ
ANLAMI
GEÇİŞSİZ
ANLAMI
Kerd a/Akerd
Açtı
Bı a/Abı
Açıldı
Kerd çot
Eğdi
Bı çot
Eğildi
Kerd pil
Büyüttü
Bı pil
Büyüdü

          c-   Emir, istek, şart ve Mışlı geçmiş zaman hikâyesi kiplerinin başına bu fiilin dili geçmiş 3. Tekil (eril) şahsı gelir. Misal:

MASTAR
EMİR KİPİ
İSTEK KİPİ
(geniş zaman)
ŞART KİPİ
(geçmiş zaman)
Bıa-y-ış
Bı-b
Wı bıbw
Wı bıbin
Celqa-y-ış
Bı-celqy
Wı bıcelgy
Wı bıcelqyên
Cirgıa-y-ış
Bı-cirgy
Wı bıcirgy
Wı bıcirgyên
Çeqa-y-ış
Bı-çeq
Wı bıçelqw
Wı bıçelqên
Çılka-y-ış
Bı-çılk
Wı bıçılkw
Wı bıçılkên

         d-   İsim ve sıfatların sonuna BI-AY-IŞ fiilinin dili geçmiş zaman kipinin sonundaki –ı atılarak getirilir. Bu şekilde “idim-idin-idi-idik-idiniz-idiler anlamı katılır ve çekimi yapılır. Misal:

ŞAHISLAR
ÖZNE
(zamir)
İSİM
FİİL
ÇEKİM
EKİ
ANLAMI
1. Tekil
EZ
ME’LIM-I
B-Y
A
ÖĞRETMEN-İDİM
2. Tekil (eril)
TI    
ME’LIM-İ
B
Y
ÖĞRETMEN-İDİN
2. Tekil (eril)
TI
ME’LIM-I
B-Y
A
ÖĞRETMEN-İDİN
3. Tekil (Eril)
WI     
ME’LIM-I
B

ÖĞRETMEN-İDİ
3. Tekil(Dişil)
YA     
ME’LIM-İ
B
Y
ÖĞRETMEN-İDİ
1. Çoğul
MA
ME’LIM-İ
B
Y
ÖĞRETMEN-İDİK
2. Çoğul
ŞUMA
ME’LIM-İ
B
Y
ÖĞRETMEN-İDİNİZ
3. Çoğul
YIN
ME’LIM-İ
B
Y
ÖĞRETMEN-İDİ-LER

          a-   Bu fiil, yardımcı fiil olarak önüne geldiği kelimeye farklı anlam kazandırarak yeni fiil türetir. Misal:

bı a: açıldı
bı asun: dinlendi
bı aşt: barıştı
bı aya: uyandı
bı barı: inceldi
bı bueyın: koktu
bı ca: bulundu
bı cıa: ayrıldı
bı çalpık: sırımsıklam oldu, ıslandı
bı çot: eğildi
bı de: doldu
bı derg: uzadı, uzun oldu
bı duir: uzak oldu
bı ercun: ucuz oldu
bı erê: geç oldu
bı fıtar: iftar oldu
bı gej: delirdi
bı gerdın: tozlu oldu
bı gerın: uyuz oldu
bı gerın: uyuz oldu
bı germ: sıcak oldu, ısındı
bı germın: ısındı
bı gıluer: yuvarlak oldu, yuvarlandı
bı gırd: büyüdü, büyük oldu
bı gırun: ağır oldu
bı har: kudurdu
bı hedrı azır oldu
bı hest: katı oldu
bı heyrun: hayran oldu
bı hi ıslandı
bı hira: geniş oldu, genişledi
bı hişar: uyanık oldu
bı kêm: azaldı, az oldu
bı kıfıkın: küflendi
bı kıhun: eskidi
bı kılm: kızaldı
bı layşın: kirlendi
bı mıqat: bakımını yapmak
bı mıun: gizlendi
bı neçar: zayıfladı
bı nehs: yaramaz oldu
bı nıweş: hasta oldu
bı pil: büyük oldu, büyüdü
bı pit: sıkı oldu
bı ra: serildi
bı rap: dik oldu
bı rınd: güzel oldu
bı serd: soğuk oldu
bı sıa: siyah oldu: karardı
bı sıpi: beyaz oldu, beyazlandı, aklandı
bı suır: kırmızı oldu, kızardı, pişti
bı şa: sevindi
bı tal: acı oldu
bı tamum: tamam oldu, tamamlandı
bı tari: karanlık oldu, karardı
bı tay: azaldı
bı têşun: susadı
bı tıemuny: birbirine karıştı
bı tırş: ekşi oldu
bı veng: boşaldı
bı vêşun: açıktı
bı vıla: dağıldı
bı vılabıayı: dağınık oldu
bı vin: kayboldu
bı vinbıayı: kayıp oldu
bı weş: iyi oldu, iyileşti
bı wêşi: yağmur durdu
bı wırdı: kırıldı, ufaldı
bı xali: boşaldı
bı xêli: hayırlı oldu
bı xiç: kırıldı, parçalandı
bı yers: küstü, kızdı
bı zerd: sarardı
bı zıed: çok oldu, çoğaldı, arttı, fazla oldu
bı zıt: çıplak oldu
bı zua: kurudu
bı zunaye: bilgili oldu

         4-  NA:

A-  NA-Y-IŞ FİİLİ OLARAK:
        Her zaman geçişli bir fiil olup yardımcı fiil olarak kullanılmaktadır. Fiil olarak mastarının edilgen hali NI-YA-Y-IŞ’tır. (guıle nıya yıra.- Ona kurşun sıkıldı.)
 Asıl anlamı “koymak ”tır.
a-   Fiil olarak çekimli hali şöyledir:

         GÖRÜLEN DİLİ GEÇMİŞ KİPİ:

ŞAHISLAR
ÖZNE
(zamir)
FİİL
1. Tekil
MI
NA
2. Tekil
TUI    
NA
3. Tekil (Eril)
YI     
NA
3. Tekil (Dişil)
YÊ     
NA
1. Çoğul
MA
NA
2. Çoğul
ŞUMA
NA
3. Çoğul
YIN
NA


          GENİŞ ZAMAN KİPİ:

ŞAHISLAR
ZAMİR
FİİL
1. Tekil
EZ
NUNA
2. Tekil (eril)
TI
NUNY
2. Tekil (dişil)
TI
NUNA
3. Tekil (Eril)
WI
NUNW
3. Tekil (Dişil)
YA
NUNA
1. Çoğul
MA
NUNY
2. Çoğul
ŞUMA
NUNY
3. Çoğul
YIN
NUNY

a-   Diğer kipleri aşağıdaki tabloda verilmiştir:

FİİL KİPLERİ
DA-YIŞ
3.tekil şahıs
Dili(görülen)geçmiş zaman
Yı na
Geniş zaman hikâyesi
Wı nunw
Şimdiki zaman
Wı ho nunw
Geniş zaman
Wı nunw
İstek kipi -geniş zaman
Wı bınw
Şart kipi-geçmiş zaman
Yı bınên
Emir
Bın
-Mışlı geçmiş zaman
Yı no
-Mışlı geçmiş zaman hikayesi
Yı nab

b-   Zarfların başında yardımcı fiil olarak kullanıldığında çekimli hali bu kelimeden önce gelir. Misal:

FİİL KİPLERİ
PIORDA-YIŞ FİİLİ
3.tekil şahıs
Dili(görülen)geçmiş zaman
Yı na a
Geniş zaman hikâyesi
Wı nunw a
Şimdiki zaman
Wı ho nunw a
Geniş zaman
Wı nunw a
İstek kipi -geniş zaman
Wı anw
Şart kipi-geçmiş zaman
Yı bı anên /anên
Emir
An
-Mışlı geçmiş zaman
Yı no a/ano
-Mışlı geçmiş zaman hikâyesi
Yı nab a/anab

                  GENİŞ ZAMAN KİPİ:

ŞAHISLAR
ZAMİR
FİİL
1. Tekil
EZ
NUNA
2. Tekil (eril)
TI
NUNY
2. Tekil (dişil)
TI
NUNA
3. Tekil (Eril)
WI
NUNW
3. Tekil (Dişil)
YA
NUNA
1. Çoğul
MA
NUNY
2. Çoğul
ŞUMA
NUNY
3. Çoğul
YIN
NUNY

c-   Çekimli halinde NA-Y-IŞ fiili zarftan önce kullanılmaktadır. Misal:

FİİL KİPLERİ
ANA-Y-IŞ FİİLİ
3.tekil şahıs
DIMA-NA-Y-IŞ FİİLİ
3.tekil şahıs
Dili(görülen)geçmiş zaman
Yı na a
Yı na dıma
Geniş zaman hikâyesi
Wı anunw
Wı nunw dıma
Şimdiki zaman
Wı ho nunw a
Wı ho nunw dıma
Geniş zaman
Wı nunw a
Wı nunw dıma
İstek kipi -geniş zaman
Wı anw
Wı bınw dıma/dımanw
Şart kipi-geçmiş zaman
Yı anên
Yı bınên dıma/dımanên
Emir
An
dıman
-Mışlı geçmiş zaman
Yı no a/ano
Yı no dıma
-Mışlı geçmiş zaman hikâyesi
Yı anab /nab a
Yı nab dıma

d-   Bu fiil, önüne geldiği zarfa göre anlam kazanır. Misal:

na a: açtı, soydu
Na bın: altına koydu
na cı: koyuverdi
na desta: eline verdi, eline koydu
na dıma: kovaladı
na ‘erd: yere koydu
na hawa: havaya kaldırdı, yukarı çıkardı
na kıft: omuza koydu
na pa: sıktı (tıfıng napa), yapıştırdı
na pıeser: üstüste koydu
na sarı: başına koydu
na sarıra: başına sıktı, başına koydu
na ser: üstüne koydu
na vera: ölçü verdi, ölçtü, ölçüsünü aldı

A-  NA, geçişsiz fiilleri oldurgan yapmak için kullanılmaktadır. Misal:

GEÇİŞSİZ
ANLAMI
OLDURGAN
ANLAMI
Vara
Yağdı
Var-na
Yağdırdı
Muısa
Alıştı
Muıs-na
Alıştırdı
Rama
Kaçtı
Ram-na
Kaçırdı
Ruınışt
Oturdu
Ruınış-na
Oturttu

B-  NA, Üstünlük Zarfı olarak kullanılmaktadır. Üstünlük zarfları fiilleri, fiilimsileri, sıfatları ve zarfları niteleyen “NA” Türkçedeki “daha” kelimesinin karşılığıdır. Misal:
En nıvecenw, bınê-na zaf bıd. (Bu yetmiyor, biraz daha çok ver.)
C-  NA, sayı sıfatlarına eklenerek onlara “daha, başka” anlamı katar. Misal:
Bınê-na zaf, Bınê-na tay, yona merdım, dına merdimy…
D- NA, bazen zaman zarflarına eklenerek “diğeri, daha sonraki, başka bir, sonraki, bir sonraki” anlamı katar. Misal:
Ruêcyna, ‘heftêyna, sêryna, sêtiryna, paryna
  
           5--  ŞA-Y-IŞ FİİLİ

       Geçişli bir fiil olup yardımcı fiil olarak kullanıldığı gibi müstakil çekimli bir fiil olarak da kullanılmaktadır. Müstakil fiil olarak mastarının edilgen hali ŞI-YA-Y-IŞ olup asıl anlamı “itmek ”tir. Bu fiil şuna-y-ış olarak da kullanılmaktadır. Bu mastardan geçmiş zamanı: şuna, geniş zamanı ise: şunenw şeklinde gelir.
A-  Müstakil fiil olarak kullanıldığında diğer geçişli fiiller gibi çekilir. Çekimli hali şöyledir:
             GÖRÜLEN DİLİ GEÇMİŞ KİPİ: 

ŞAHISLAR
ÖZNE
(zamir)
FİİL
1. Tekil
MI
ŞA
2. Tekil
TUI    
ŞA
3. Tekil (Eril)
YI     
ŞA
3. Tekil (Dişil)
     
ŞA
1. Çoğul
MA
ŞA
2. Çoğul
ŞUMA
ŞA
3. Çoğul
YIN
ŞA
                GENİŞ ZAMAN KİPİ:

ŞAHISLAR
ZAMİR
FİİL
1. Tekil
EZ
ŞUNA
2. Tekil (eril)
TI
ŞUNY
2. Tekil (dişil)
TI
ŞUNA
3. Tekil (Eril)
WI
ŞUNW
3. Tekil (Dişil)
YA
ŞUNA
1. Çoğul
MA
ŞUNY
2. Çoğul
ŞUMA
ŞUNY
3. Çoğul
YIN
ŞUNY

Diğer kipleri aşağıdaki tabloda verilmiştir:

FİİL KİPLERİ
ŞA-YIŞ
3.tekil şahıs
Dili(görülen)geçmiş zaman
Yı şa
Geniş zaman hikâyesi
Wı şunw
Şimdiki zaman
Wı ho şunw
Geniş zaman
Wı şunw
İstek kipi -geniş zaman
Wı bışunw
Şart kipi-geçmiş zaman
Yı bışên
Emir
Bışun
-Mışlı geçmiş zaman
Yı şo
-Mışlı geçmiş zaman hikayesi
Yı şab




A-  Yardımcı fiil olarak kullanıldığında:
        a-   Kelimelerde yardımcı fiil olarak kullanıldığında çekimli hali bu kelimeden önce gelir. Misal:

FİİL KİPLERİ
RAŞA-YI-Ş FİİLİ
3.tekil şahıs
Dili(görülen)geçmiş zaman
Yı şa ra/raşa
Geniş zaman hikâyesi
Wı şunw ra
Şimdiki zaman
Wı ho şunw ra
Geniş zaman
Wı şunw ra
İstek kipi -geniş zaman
Wı raşunw
Şart kipi-geçmiş zaman
Yı bıraşên/bışên ra
Emir
Bıraşun/raşun
-Mışlı geçmiş zaman
Yı şo ra/raşo
-Mışlı geçmiş zaman hikâyesi
Yı şab ra/raşab


          Not: Yukardaki tabloda görüldüğü gibi bazen söz konusu kelimeden önce de gelebilir.

       b-   Bu fiil, önüne geldiği kelimeye göre anlam kazanır. Misal:


Şa a: fırlattı
Şa bın: altına dayadı
Şa cı: dayadı, tosladı, batırdı
Şa kışt: yanına dayadı
Şa pê: arkasına dayadı
Şa pıe: karıştırdı
Şa ra: dağıttı
Şa ruı: silkeledi
Şa ser: üstüne dayadı
Şa ver: önüne verdi, önüne dayadı
Şa wı: yıktı


       6-   UMI-AY-IŞ FİİLİ

Geçişsiz bir fiil olup yardımcı fiil olarak kullanıldığı gibi müstakil çekimli bir fiil olarak da kullanılmaktadır. Müstakil fiil olarak mastarının edilgen hali yoktur. Asıl anlamı “gelmek ”tır.
A-  Müstakil fiil olarak kullanıldığında diğer fiiller gibi çekilir ve geçişsiz bir fiildir. Çekimli hali şöyledir:

           GÖRÜLEN DİLİ GEÇMİŞ KİPİ:

ŞAHISLAR
ÖZNE
(zamir)
FİİL
1. Tekil
EZ
UMÊYA
2. Tekil (eril)
TI
UMÊY
3. Tekil (Dişil)
TI
UMÊYA
3. Tekil (Eril)
WI
UME
3. Tekil (Dişil)
YA
UMÊY
1. Çoğul
MA
UMÊY
2. Çoğul
ŞUMA
UMÊY
3. Çoğul
YIN
UMÊY
           GENİŞ ZAMAN KİPİ:

ŞAHISLAR
ZAMİR
FİİL
1. Tekil
EZ
YENA
2. Tekil (eril)
TI
YÊNY
2. Tekil (dişil)
TI
YENA
3. Tekil (Eril)
WI
YENW
3. Tekil (Dişil)
YA
YENA
1. Çoğul
MA
YÊNY
2. Çoğul
ŞUMA
YÊNY
3. Çoğul
YIN
YÊNY










Diğer kipleri aşağıdaki tabloda verilmiştir:

FİİL KİPLERİ
DA-YIŞ
3.tekil şahıs
Dili(görülen)geçmiş zaman
Wı umı
Geniş zaman hikâyesi
Wı yenw
Şimdiki zaman
Wı ho yenw
Geniş zaman
Wı yenw w
İstek kipi -geniş zaman
Wı bıerw
Şart kipi-geçmiş zaman
Wı bı umên
Emir
Biy/bıer
-Mışlı geçmiş zaman
Wı umo
-Mışlı geçmiş zaman hikayesi
Wı umeb

A-  Yardımcı fiil olarak kullanıldığında:
           a-   Fiillerin dışındaki kelimelerde yardımcı fiil olarak kullanıldığında çekimli hali bu kelimeden önce gelir. Misal:

FİİL KİPLERİ
WAR UMI-A-YIŞ FİİLİ
3.tekil şahıs
Dili(görülen)geçmiş zaman
Wı umı war
Geniş zaman hikâyesi
Wı umên war
Şimdiki zaman
Wı ho yenw war
Geniş zaman
Wı yenw war
İstek kipi -geniş zaman
Wı bıerw war/warıbw
Şart kipi-geçmiş zaman
Wı bı umên war/war bı umên
Emir
Bıy war
-Mışlı geçmiş zaman
Wı umo war
-Mışlı geçmiş zaman hikayesi
Wı umıb war

             b-   Geçişli fiillerin mastarının önüne gelerek bunları edilgen hale getirmektedir. Misal:


umı kaşkerdış: çekildi
umı kaykerdış: oynandı
umı werdış: yendi
umı lunayış: emzirildi
umı muındış: örüldü
umı waştış: istendi


           c-   Geçişli fiillerin mastarının önüne geldiğinde UMI-AY-IŞ fiili önce kullanılmaktadır. Misal:

               DA-Y-IŞ FİİLİ

FİİL KİPLERİ
1. ÖRNEK
3.tekil şahıs
2. ÖRNEK
3.tekil şahıs
Dili(görülen)geçmiş zaman
Wı umı kaykerdış
Wı umı werdış
Geniş zaman hikâyesi
Wı yenw kaykerdış
Wı yenw werdış
Şimdiki zaman
Wı ho yenw kaykerdış
Wı ho yenw werdış
Geniş zaman
Wı yenw w kaykerdış
Wı yenw w werdış
İstek kipi -geniş zaman
Wı bıerw kaykerdış
Wı bıerw werdış
Şart kipi-geçmiş zaman
Wı bı umên kaykerdış
Wı bı umên werdış
Emir
Biy/bıer kaykerdış
Biy/bıer werdış
-Mışlı geçmiş zaman
Wı umo kaykerdış
Wı umo werdış
-Mışlı geçmiş zaman hikâyesi
Wı umeb kaykerdış
Wı ume werdış

             d-   Bu fiil, önüne geldiği kelimeye göre anlam kazanır. Misal:


umı sari ser: başına gelmek
Umı ‘erd: yere indi
umı war: yere indi
umı weri: barıştı
Umı verni: başına geldi
Umı ra: mayalandı
Umı ver: uyuştu

Hiç yorum yok:

Yorum Gönder