YARDIMCI FİİLLER:
1-
KERD-IŞ
FİİLİ
Geçişli bir fiil olup yardımcı fiil
olarak kullanıldığı gibi müstakil çekimli bir fiil olarak da kullanılmaktadır.
Müstakil fiil olarak edilgen hali yapılamaz. Başına Umıayış yardımcı fiili
getirilerek edilgen olabilir. Misal: umı kerdış). Asıl anlamı “yapmak, etmek
”tır.
A- Müstakil fiil olarak kullanıldığında diğer fiiller gibi
çekilir. Çekimli hali şöyledir:
GÖRÜLEN DİLİ GEÇMİŞ KİPİ:
ŞAHISLAR
|
ÖZNE
(zamir)
|
FİİL
|
1.
Tekil
|
MI
|
KERD
|
2. Tekil
|
TUI
|
KERD
|
3. Tekil (Eril)
|
YI
|
KERD
|
3. Tekil (Dişil)
|
YÊ
|
KERD
|
1.
Çoğul
|
MA
|
KERD
|
2. Çoğul
|
ŞUMA
|
KERD
|
3. Çoğul
|
YIN
|
KERD
|
GENİŞ ZAMAN KİPİ:
ŞAHISLAR
|
ÖZNE
(zamir)
|
FİİL
|
1.
Tekil
|
MI
|
KERD
|
2. Tekil
|
TUI
|
KERD
|
3. Tekil (Eril)
|
YI
|
KERD
|
3. Tekil (Dişil)
|
YÊ
|
KERD
|
1.
Çoğul
|
MA
|
KERD
|
2. Çoğul
|
ŞUMA
|
KERD
|
3. Çoğul
|
YIN
|
KERD
|
Diğer kipleri aşağıdaki
tabloda verilmiştir:
FİİL KİPLERİ
|
DA-YIŞ
3.tekil şahıs
|
Dili(görülen)geçmiş zaman
|
Yı kerd
|
Geniş zaman hikâyesi
|
Wı kenw
|
Şimdiki zaman
|
Wı ho kennw
|
Geniş zaman
|
Wı kenw
|
İstek kipi -geniş zaman
|
Wı bıkw/bıkırw
|
Şart kipi-geçmiş zaman
|
Yı bıkerdên
|
Emir
|
Bık/bıkır
|
-Mışlı geçmiş zaman
|
Yı kerdw/ko
|
-Mışlı geçmiş zaman hikayesi
|
Yı kerdıb
|
B- Yardımcı
fiil olarak kullanıldığında:
a-
Ancak sürekli geçişli
etken bir fiildir. Başka bir kelimeyle birlikte yardımcı fiil olarak
kullanıldığında bunu geçişsiz yapmak için onun yerine BI-YAYIŞ fiilini
kullanmak gerekir. Misal:
GEÇİŞLİ
|
ANLAMI
|
GEÇİŞSİZ
|
ANLAMI
|
Kerd
a/Akerd
|
Açtı
|
Bı a/Abı
|
Açıldı
|
Kerd
çot
|
Eğdi
|
Bı
çot
|
Eğildi
|
Kerd
pil
|
Büyüttü
|
Bı
pil
|
Büyüdü
|
b- Çekimli
halinde kerd-ış fiili öncede, sonrada kullanılmaktadır. Misal:
AKERD-IŞ FİİLİ
FİİL KİPLERİ
|
1. ŞEKİL
3.tekil şahıs
|
2. ŞEKİL
3.tekil şahıs
|
Dili(görülen)geçmiş zaman
|
Yı Akerd
|
Yı Kerd a
|
Geniş zaman hikâyesi
|
Wı Akenw
|
Wı kenw a
|
Şimdiki zaman
|
Wı ho Akennw
|
Wı ho Kenw a
|
Geniş zaman
|
Wı Akenw
|
Wı Kenw a
|
İstek kipi -geniş zaman
|
Wı Akw/Akırw/Akerw
|
Wı bıkw a/ bıkırw a
|
Şart kipi-geçmiş zaman
|
Yı akerdên
|
Yı bıkerdên a
|
Emir
|
Ak/Akır/Aker
|
Bık a/bıkır a
|
-Mışlı geçmiş zaman
|
Yı Akerdw/ko
|
Yı kerdw a/ko a
|
-Mışlı geçmiş zaman hikâyesi
|
Yı Akerdıb
|
Yı kerdıb a
|
c- Bu
fiil, önüne geldiği kelimeye göre anlam kazanır. Misal:
kerd a: açtı
kerd ari: topladı
kerd aya: uyandırdı, ayılttı
kerd barı: inceltti
kerd bın altına etti, altına yaptı
kerd bueyın: kokuttu
kerd
çalpık: sırım sıklam ıslak yaptı, ıslattı
kerd çot: eğdi
kerd dar: astı. İdam etti
kerd de: doldurdu, içine koydu
kerd derg: uzattı, uzun yaptı
kerd duır: uzak yaptı, uzak etti, uzaklaştırdı
kerd ercun: ucuz yaptı
kerd geber: gebertti
kerd gerdın: tozlu yaptı
kerd germ: sıcak yaptı, ısıttı
kerd germın: ısıttı
kerd gıluer: yuvarlak yaptı, yuvarladı
kerd gırd: büyüttü, büyük yaptı
kerd gırun: ağırlaştırdı
kerd har: kudurttu, çıldırttı
kerd ‘hedrı: hazırladı
kerd hest: katı yaptı
kerd hi: yaş etti, ıslattı
kerd hira: genişletti, geniş yaptı
kerd hişar: (bilgilendirerek bilgi açısından) uyandırdı,
uyardı, ayılttı
kerd huna: ateşi söndürdü, uyuttu
kerd kêm: eksik yaptı, eksik etti, azalttı
kerd kıhun: eskitti
kerd kılm: kısalttı
kerd layşın: kirletti
kerd mıun: gizledi
kerd nıweş: hasta etti
kerd pedı: içine doğradı, içine batırdı
kerd pil: büyüttü, büyük yaptı
kerd pit: sıktı, sıkı yaptı, sağlamlaştırdı
kerd qalın: kalınlaştırdı
kerd ra: serdi
kerd rap: dikleştirdi, sertleştirdi
kerd rınd: güzelleştirdi, güzel yaptı
kerd serdın: soğuttu
kerd sıa: siyah yaptı, kara yaptı
kerd sıpi: beyazlattı
kerd sıst: gevşetti
kerd şa: sevindirdi, müjde verdi
kerd tal: acı yaptı
kerd tamum: tamamladı
kerd tari: karanlık yaptı, kararttı
kerd tay: azalttı
kerd teng: daralttı, dar etti
kerd têşun: susattı
kerd tırş: ekşi yaptı
kerd tuıj: sivriltti
kerd veng: boşalttı
kerd vıla: dağıttı
kerd vin: kaybetti
kerd war: aşağı indirdi
kerd wırdı: kırdı, ufalttı, küçülttü
kerd xêli: hayırlı yaptı
kerd xiç: parçaladı, kırdı
kerd xuı vira: unuttu
kerd zıed: çok yaptı, çoğalttı, arttırdı, fazlalaştırdı
kerd zıt: çıplak etti
kerd zunayı: bilgili yaptı, öğretti
2-
DA-Y-IŞ FİİLİ
Geçişli bir fiil olup yardımcı fiil
olarak kullanıldığı gibi müstakil çekimli bir fiil olarak da kullanılmaktadır.
Müstakil fiil olarak mastarının edilgen hali DI-YA-Y-IŞ’tır. Asıl anlamı
“vermek ”tir.
A- Müstakil
fiil olarak kullanıldığında diğer fiiller gibi çekilir ve etken-geçişli bir
fiildir. Çekimli hali şöyledir:
ŞAHISLAR
|
ÖZNE
(zamir)
|
FİİL
|
1.
Tekil
|
MI
|
DA
|
2. Tekil
|
TUI
|
DA
|
3. Tekil (Eril)
|
YI
|
DA
|
3. Tekil (Dişil)
|
YÊ
|
DA
|
1.
Çoğul
|
MA
|
DA
|
2. Çoğul
|
ŞUMA
|
DA
|
3. Çoğul
|
YIN
|
DA
|
GENİŞ
ZAMAN KİPİ:
ŞAHISLAR
|
ZAMİR
|
FİİL
|
1. Tekil
|
EZ
|
DUNA
|
2. Tekil (eril)
|
TI
|
DUNY
|
2. Tekil (dişil)
|
TI
|
DUNA
|
3. Tekil (Eril)
|
WI
|
DUNW
|
3. Tekil (Dişil)
|
YA
|
DUNA
|
1. Çoğul
|
MA
|
DUNY
|
2. Çoğul
|
ŞUMA
|
DUNY
|
3. Çoğul
|
YIN
|
DUNY
|
Diğer kipleri aşağıdaki
tabloda verilmiştir:
FİİL KİPLERİ
|
DA-YIŞ
3.tekil şahıs
|
Dili(görülen)geçmiş zaman
|
Yı da
|
Geniş zaman hikâyesi
|
Wı dunw
|
Şimdiki zaman
|
Wı ho dunw
|
Geniş zaman
|
Wı dunw
|
İstek kipi -geniş zaman
|
Wı bıdw
|
Şart kipi-geçmiş zaman
|
Yı bıdên
|
Emir
|
Bıd
|
-Mışlı geçmiş zaman
|
Yı do
|
-Mışlı geçmiş zaman hikayesi
|
Yı dab
|
A- Yardımcı
fiil olarak kullanıldığında:
a-
Fiillerin dışındaki
kelimelerde yardımcı fiil olarak kullanıldığında çekimli hali bu kelimeden önce
gelir. Misal:
FİİL KİPLERİ
|
PIORDA-YIŞ FİİLİ
3.tekil şahıs
|
Dili(görülen)geçmiş zaman
|
Yı da pıor
|
Geniş zaman hikâyesi
|
Wı dunw pıor
|
Şimdiki zaman
|
Wı ho dunw pıor
|
Geniş zaman
|
Wı dunw pıor
|
İstek kipi -geniş zaman
|
Wı bıdw pıor/pıorıdw
|
Şart kipi-geçmiş zaman
|
Yı bıdên pıor/pıorıdên
|
Emir
|
Bıd pıor/pıorıd
|
-Mışlı geçmiş zaman
|
Yı do pıor
|
-Mışlı geçmiş zaman hikayesi
|
Yı dab pıor
|
b-
Geçişli fiillerin
mastarının önüne gelerek bunları ettirgen hale getirmektedir. Misal:
da kaşkerdış: çektirdi, sürükletti
da kaykerdış: oynattı
da liştış: yalattı
da lunayış: emzirtti
da muındış: ördürttüda waştış: istetti
a- Çekimli
halinde DA-Y-IŞ fiili önce kullanılmaktadır. Misal:
DA-Y-IŞ
FİİLİ
FİİL KİPLERİ
|
1. ÖRNEK
3.tekil şahıs
|
2. ÖRNEK
3.tekil şahıs
|
Dili(görülen)geçmiş zaman
|
Yı da kaykerdış
|
Yı da waştış
|
Geniş zaman hikâyesi
|
Wı dunw kaykerdış
|
Wı dunw waştış
|
Şimdiki zaman
|
Wı ho dunw kaykerdış
|
Wı ho dunw waştış
|
Geniş zaman
|
Wı dunw kaykerdış
|
Wı dunw waştış
|
İstek kipi -geniş zaman
|
Wı bıdw kaykerdış
|
Wı bıdw waştış
|
Şart kipi-geçmiş zaman
|
Yı bıdên kaykerdış
|
Yı bıdên waştış
|
Emir
|
Bıd kaykerdış
|
Bıd waştış
|
-Mışlı geçmiş zaman
|
Yı do kaykerdış
|
Yı do waştış
|
-Mışlı geçmiş zaman hikâyesi
|
Yı dab kaykerdış
|
Yı dab waştış
|
b-
Bu fiil, önüne
geldiği kelimeye göre anlam kazanır. Misal:
da ‘er/da ‘erdır: düşürdü, düşürüverdi
da ardış: getirtmek
da ari: topladı, toplayıverdi
da asnaw kerdış: yüzdürdü
da eştış: attırdı
da gırı: bağladı, dğümledi
da kaşkerdış: çektirdi, sürükletti
da kaykerdış: oynattı
da liştış: yalattı
da lunayış: emzirtti
da muındış: ördürdü
da pıor: kavga etti, birbirine vurdu
da piştış: sardırdı
da pırı: vurdu
da ra: yürüdü, yola koyuldu, yürümeye başladı
da ricnayış: yıktırdı
da sıpıtış: emdirdi
da sunayış: tattırdı
da sundır: yemin içirdi
da şımıtış: içirdi, içiriverdi
da şırawıtış: göndertti, gönderiverdi
da tepıştış: yakalattı
da terkkerdış: terkettirdi
da tıver: dışa vurdu, dışarı sızdı
da untış: çektirdi
da ver: ileri verdi, öne verdi
da vera: bıraktı
da vındertış: durdurdu
da vinayış: gösterdi, gösteriverdi
da virkerdış: unutturdu, unutturuverdi
da waştış: istetti
da wera: kaldırdı, kaldırıverdi
da xuıra: giğindi
da zunayış: bildirdi, bilgi sahibi yaptı, öğretti
3-
BIA-Y-IŞ FİİLİ:
Geçişsiz ve etken bir fiil olup yardımcı
fiil olarak kullanıldığı gibi müstakil çekimli bir fiil olarak da
kullanılmaktadır. Müstakil fiil olarak mastarı BI-AY-IŞ’tır. Asıl anlamı “olmak
”tır.
A- Müstakil
fiil olarak kullanıldığında diğer fiiller gibi çekilir ve etken-geçişli bir
fiildir. KERD-IŞ fiili gibi etken olup edilgen hali yoktur. Çekimli hali
şöyledir:
GÖRÜLEN DİLİ GEÇMİŞ KİPİ:
ŞAHISLAR
|
ÖZNE
(zamir)
|
FİİL
|
1.
Tekil
|
EZ
|
BIA
|
2. Tekil (eril)
|
TI
|
BİY
|
2. Tekil (eril)
|
TI
|
BİYA
|
3. Tekil (Eril)
|
WI
|
BI
|
3. Tekil (Dişil)
|
YA
|
BİY
|
1.
Çoğul
|
MA
|
BİY
|
2. Çoğul
|
ŞUMA
|
BİY
|
3. Çoğul
|
YIN
|
BİY
|
GENİŞ
ZAMAN KİPİ:
ŞAHISLAR
|
ÖZNE
(zamir)
|
FİİL
|
1. Tekil
|
EZ
|
BENA
|
2. Tekil (eril)
|
TI
|
BÊNY
|
2. Tekil (dişil)
|
TI
|
BENA
|
3. Tekil (Eril)
|
WI
|
BENW
|
3. Tekil (Dişil)
|
YA
|
BENA
|
1. Çoğul
|
MA
|
BÊNY
|
2. Çoğul
|
ŞUMA
|
BÊNY
|
3. Çoğul
|
YIN
|
BÊNY
|
Diğer kipleri aşağıdaki
tabloda verilmiştir:
FİİL KİPLERİ
|
BI-AY-IŞ
3.tekil şahıs
|
Dili(görülen)geçmiş zaman
|
Wı bı
|
Geniş zaman hikâyesi
|
Wı benw
|
Şimdiki zaman
|
Wı ho benw
|
Geniş zaman
|
Wı benw
|
İstek kipi -geniş zaman
|
Wı bıbw
|
Şart kipi-geçmiş zaman
|
Wı bıbin
|
Emir
|
Bıb
|
-Mışlı geçmiş zaman
|
Wı bıuw
|
-Mışlı geçmiş zaman hikayesi
|
Wı bıb
|
A- Yardımcı
fiil olarak kullanıldığında:
a-
Yardımcı fiil olarak sıfatlardan
fiil üretmek için kullanılır. Çekimli hali bu kelimelerden önce gelir. Misal:
FİİL KİPLERİ
|
AYABI-A-YIŞ FİİLİ
3.tekil şahıs
|
Dili(görülen)geçmiş zaman
|
Wı bı aya
|
Geniş zaman hikâyesi
|
Wı benw aya
|
Şimdiki zaman
|
Wı ho benw aya
|
Geniş zaman
|
Wı benw aya
|
İstek kipi -geniş zaman
|
Wı bıbw aya/ayabw
|
Şart kipi-geçmiş zaman
|
Wı bıbin aya/ayabin
|
Emir
|
Bıb aya/ayab
|
-Mışlı geçmiş zaman
|
Wı bıuw aya
|
-Mışlı geçmiş zaman hikâyesi
|
Wı bıb aya
|
b-
Her zaman geçişsiz
etken bir fiildir. Başka bir kelimeyle birlikte yardımcı fiil olarak
kullanıldığında bunu geçişli yapmak için onun yerine KERD-IŞ fiili kullanılır.
Misal:
GEÇİŞLİ
|
ANLAMI
|
GEÇİŞSİZ
|
ANLAMI
|
Kerd
a/Akerd
|
Açtı
|
Bı
a/Abı
|
Açıldı
|
Kerd
çot
|
Eğdi
|
Bı
çot
|
Eğildi
|
Kerd
pil
|
Büyüttü
|
Bı
pil
|
Büyüdü
|
c-
Emir, istek, şart ve Mışlı
geçmiş zaman hikâyesi kiplerinin başına bu fiilin dili geçmiş 3. Tekil (eril)
şahsı gelir. Misal:
MASTAR
|
EMİR
KİPİ
|
İSTEK
KİPİ
(geniş
zaman)
|
ŞART
KİPİ
(geçmiş
zaman)
|
Bıa-y-ış
|
Bı-b
|
Wı
bıbw
|
Wı
bıbin
|
Celqa-y-ış
|
Bı-celqy
|
Wı
bıcelgy
|
Wı
bıcelqyên
|
Cirgıa-y-ış
|
Bı-cirgy
|
Wı
bıcirgy
|
Wı
bıcirgyên
|
Çeqa-y-ış
|
Bı-çeq
|
Wı
bıçelqw
|
Wı
bıçelqên
|
Çılka-y-ış
|
Bı-çılk
|
Wı
bıçılkw
|
Wı
bıçılkên
|
d-
İsim ve sıfatların
sonuna BI-AY-IŞ fiilinin dili geçmiş zaman kipinin sonundaki –ı atılarak
getirilir. Bu şekilde “idim-idin-idi-idik-idiniz-idiler anlamı katılır ve
çekimi yapılır. Misal:
ŞAHISLAR
|
ÖZNE
(zamir)
|
İSİM
|
FİİL
|
ÇEKİM
EKİ
|
ANLAMI
|
1.
Tekil
|
EZ
|
ME’LIM-I
|
B-Y
|
A
|
ÖĞRETMEN-İDİM
|
2. Tekil (eril)
|
TI
|
ME’LIM-İ
|
B
|
Y
|
ÖĞRETMEN-İDİN
|
2. Tekil (eril)
|
TI
|
ME’LIM-I
|
B-Y
|
A
|
ÖĞRETMEN-İDİN
|
3. Tekil (Eril)
|
WI
|
ME’LIM-I
|
B
|
ÖĞRETMEN-İDİ
|
|
3. Tekil(Dişil)
|
YA
|
ME’LIM-İ
|
B
|
Y
|
ÖĞRETMEN-İDİ
|
1.
Çoğul
|
MA
|
ME’LIM-İ
|
B
|
Y
|
ÖĞRETMEN-İDİK
|
2. Çoğul
|
ŞUMA
|
ME’LIM-İ
|
B
|
Y
|
ÖĞRETMEN-İDİNİZ
|
3. Çoğul
|
YIN
|
ME’LIM-İ
|
B
|
Y
|
ÖĞRETMEN-İDİ-LER
|
a-
Bu fiil, yardımcı
fiil olarak önüne geldiği kelimeye farklı anlam kazandırarak yeni fiil türetir.
Misal:
bı a: açıldı
bı asun: dinlendi
bı aşt: barıştı
bı aya: uyandı
bı barı: inceldi
bı bueyın: koktu
bı ca: bulundu
bı cıa: ayrıldı
bı çalpık: sırımsıklam oldu, ıslandı
bı çot: eğildi
bı de: doldu
bı derg: uzadı, uzun oldu
bı duir: uzak oldu
bı ercun: ucuz oldu
bı erê: geç oldu
bı fıtar: iftar oldu
bı gej: delirdi
bı gerdın: tozlu oldu
bı gerın: uyuz oldu
bı gerın: uyuz oldu
bı germ: sıcak oldu, ısındı
bı germın: ısındı
bı gıluer: yuvarlak oldu, yuvarlandı
bı gırd: büyüdü, büyük oldu
bı gırun: ağır oldu
bı har: kudurdu
bı hedrı azır oldu
bı hest: katı oldu
bı heyrun: hayran oldu
bı hi ıslandı
bı hira: geniş oldu, genişledi
bı hişar: uyanık oldu
bı kêm: azaldı, az oldu
bı kıfıkın: küflendi
bı kıhun: eskidi
bı kılm: kızaldı
bı layşın: kirlendi
bı mıqat: bakımını yapmak
bı mıun: gizlendi
bı neçar: zayıfladı
bı nehs: yaramaz oldu
bı nıweş: hasta oldu
bı pil: büyük oldu, büyüdü
bı pit: sıkı oldu
bı ra: serildi
bı rap: dik oldu
bı rınd: güzel oldu
bı serd: soğuk oldu
bı sıa: siyah oldu: karardı
bı sıpi: beyaz oldu, beyazlandı, aklandı
bı suır: kırmızı oldu, kızardı, pişti
bı şa: sevindi
bı tal: acı oldu
bı tamum: tamam oldu, tamamlandı
bı tari: karanlık oldu, karardı
bı tay: azaldı
bı têşun: susadı
bı tıemuny: birbirine karıştı
bı tırş: ekşi oldu
bı veng: boşaldı
bı vêşun: açıktı
bı vıla: dağıldı
bı vılabıayı: dağınık oldu
bı vin: kayboldu
bı vinbıayı: kayıp oldu
bı weş: iyi oldu, iyileşti
bı wêşi: yağmur durdu
bı wırdı: kırıldı, ufaldı
bı xali: boşaldı
bı xêli: hayırlı oldu
bı xiç: kırıldı, parçalandı
bı yers: küstü, kızdı
bı zerd: sarardı
bı zıed: çok oldu, çoğaldı, arttı, fazla oldu
bı zıt: çıplak oldu
bı zua: kurudu
bı zunaye: bilgili oldu
4- NA:
A- NA-Y-IŞ FİİLİ OLARAK:
Her zaman geçişli bir fiil olup yardımcı
fiil olarak kullanılmaktadır. Fiil olarak mastarının edilgen hali NI-YA-Y-IŞ’tır.
(guıle nıya yıra.- Ona kurşun sıkıldı.)
Asıl anlamı “koymak ”tır.
a-
Fiil olarak çekimli
hali şöyledir:
GÖRÜLEN DİLİ GEÇMİŞ KİPİ:
ŞAHISLAR
|
ÖZNE
(zamir)
|
FİİL
|
1.
Tekil
|
MI
|
NA
|
2. Tekil
|
TUI
|
NA
|
3. Tekil (Eril)
|
YI
|
NA
|
3. Tekil (Dişil)
|
YÊ
|
NA
|
1.
Çoğul
|
MA
|
NA
|
2. Çoğul
|
ŞUMA
|
NA
|
3. Çoğul
|
YIN
|
NA
|
GENİŞ
ZAMAN KİPİ:
ŞAHISLAR
|
ZAMİR
|
FİİL
|
1. Tekil
|
EZ
|
NUNA
|
2. Tekil (eril)
|
TI
|
NUNY
|
2. Tekil (dişil)
|
TI
|
NUNA
|
3. Tekil (Eril)
|
WI
|
NUNW
|
3. Tekil (Dişil)
|
YA
|
NUNA
|
1. Çoğul
|
MA
|
NUNY
|
2. Çoğul
|
ŞUMA
|
NUNY
|
3. Çoğul
|
YIN
|
NUNY
|
a-
Diğer kipleri
aşağıdaki tabloda verilmiştir:
FİİL KİPLERİ
|
DA-YIŞ
3.tekil şahıs
|
Dili(görülen)geçmiş zaman
|
Yı na
|
Geniş zaman hikâyesi
|
Wı nunw
|
Şimdiki zaman
|
Wı ho nunw
|
Geniş zaman
|
Wı nunw
|
İstek kipi -geniş zaman
|
Wı bınw
|
Şart kipi-geçmiş zaman
|
Yı bınên
|
Emir
|
Bın
|
-Mışlı geçmiş zaman
|
Yı no
|
-Mışlı geçmiş zaman hikayesi
|
Yı nab
|
b-
Zarfların başında
yardımcı fiil olarak kullanıldığında çekimli hali bu kelimeden önce gelir.
Misal:
FİİL KİPLERİ
|
PIORDA-YIŞ FİİLİ
3.tekil şahıs
|
Dili(görülen)geçmiş zaman
|
Yı na a
|
Geniş zaman hikâyesi
|
Wı nunw a
|
Şimdiki zaman
|
Wı ho nunw a
|
Geniş zaman
|
Wı nunw a
|
İstek kipi -geniş zaman
|
Wı anw
|
Şart kipi-geçmiş zaman
|
Yı bı anên /anên
|
Emir
|
An
|
-Mışlı geçmiş zaman
|
Yı no a/ano
|
-Mışlı geçmiş zaman hikâyesi
|
Yı nab a/anab
|
GENİŞ
ZAMAN KİPİ:
ŞAHISLAR
|
ZAMİR
|
FİİL
|
1. Tekil
|
EZ
|
NUNA
|
2. Tekil (eril)
|
TI
|
NUNY
|
2. Tekil (dişil)
|
TI
|
NUNA
|
3. Tekil (Eril)
|
WI
|
NUNW
|
3. Tekil (Dişil)
|
YA
|
NUNA
|
1. Çoğul
|
MA
|
NUNY
|
2. Çoğul
|
ŞUMA
|
NUNY
|
3. Çoğul
|
YIN
|
NUNY
|
c-
Çekimli halinde NA-Y-IŞ
fiili zarftan önce kullanılmaktadır. Misal:
FİİL KİPLERİ
|
ANA-Y-IŞ FİİLİ
3.tekil şahıs
|
DIMA-NA-Y-IŞ FİİLİ
3.tekil şahıs
|
Dili(görülen)geçmiş zaman
|
Yı na a
|
Yı na dıma
|
Geniş zaman hikâyesi
|
Wı anunw
|
Wı nunw dıma
|
Şimdiki zaman
|
Wı ho nunw a
|
Wı ho nunw dıma
|
Geniş zaman
|
Wı nunw a
|
Wı nunw dıma
|
İstek kipi -geniş zaman
|
Wı anw
|
Wı bınw dıma/dımanw
|
Şart kipi-geçmiş zaman
|
Yı anên
|
Yı bınên dıma/dımanên
|
Emir
|
An
|
dıman
|
-Mışlı geçmiş zaman
|
Yı no a/ano
|
Yı no dıma
|
-Mışlı geçmiş zaman hikâyesi
|
Yı anab /nab a
|
Yı nab dıma
|
d-
Bu fiil, önüne
geldiği zarfa göre anlam kazanır. Misal:
na a: açtı, soydu
Na bın: altına koydu
na cı: koyuverdi
na desta: eline verdi, eline koydu
na dıma: kovaladı
na ‘erd: yere koydu
na hawa: havaya kaldırdı, yukarı çıkardı
na kıft: omuza koydu
na pa: sıktı (tıfıng napa), yapıştırdı
na pıeser: üstüste koydu
na sarı: başına koydu
na sarıra: başına sıktı, başına koydu
na ser: üstüne koydu
na vera: ölçü verdi, ölçtü, ölçüsünü aldı
A- NA, geçişsiz fiilleri oldurgan yapmak için
kullanılmaktadır. Misal:
GEÇİŞSİZ
|
ANLAMI
|
OLDURGAN
|
ANLAMI
|
Vara
|
Yağdı
|
Var-na
|
Yağdırdı
|
Muısa
|
Alıştı
|
Muıs-na
|
Alıştırdı
|
Rama
|
Kaçtı
|
Ram-na
|
Kaçırdı
|
Ruınışt
|
Oturdu
|
Ruınış-na
|
Oturttu
|
B-
NA, Üstünlük
Zarfı olarak kullanılmaktadır. Üstünlük zarfları fiilleri, fiilimsileri, sıfatları ve zarfları niteleyen “NA”
Türkçedeki “daha” kelimesinin karşılığıdır. Misal:
En
nıvecenw, bınê-na zaf bıd. (Bu yetmiyor, biraz daha çok ver.)
C-
NA,
sayı sıfatlarına eklenerek onlara “daha, başka” anlamı katar. Misal:
Bınê-na zaf, Bınê-na tay, yona merdım,
dına merdimy…
D-
NA,
bazen zaman zarflarına eklenerek “diğeri, daha sonraki, başka bir, sonraki, bir
sonraki” anlamı katar. Misal:
Ruêcyna, ‘heftêyna, sêryna,
sêtiryna, paryna
5-- ŞA-Y-IŞ FİİLİ
Geçişli bir fiil olup yardımcı fiil
olarak kullanıldığı gibi müstakil çekimli bir fiil olarak da kullanılmaktadır.
Müstakil fiil olarak mastarının edilgen hali ŞI-YA-Y-IŞ olup asıl anlamı
“itmek ”tir. Bu fiil şuna-y-ış olarak da kullanılmaktadır. Bu mastardan
geçmiş zamanı: şuna, geniş zamanı ise: şunenw şeklinde gelir.
A- Müstakil
fiil olarak kullanıldığında diğer geçişli fiiller gibi çekilir. Çekimli hali
şöyledir:
GÖRÜLEN DİLİ GEÇMİŞ KİPİ:
ŞAHISLAR
|
ÖZNE
(zamir)
|
FİİL
|
1.
Tekil
|
MI
|
ŞA
|
2. Tekil
|
TUI
|
ŞA
|
3. Tekil (Eril)
|
YI
|
ŞA
|
3. Tekil (Dişil)
|
YÊ
|
ŞA
|
1.
Çoğul
|
MA
|
ŞA
|
2. Çoğul
|
ŞUMA
|
ŞA
|
3. Çoğul
|
YIN
|
ŞA
|
GENİŞ
ZAMAN KİPİ:
ŞAHISLAR
|
ZAMİR
|
FİİL
|
1. Tekil
|
EZ
|
ŞUNA
|
2. Tekil (eril)
|
TI
|
ŞUNY
|
2. Tekil (dişil)
|
TI
|
ŞUNA
|
3. Tekil (Eril)
|
WI
|
ŞUNW
|
3. Tekil (Dişil)
|
YA
|
ŞUNA
|
1. Çoğul
|
MA
|
ŞUNY
|
2. Çoğul
|
ŞUMA
|
ŞUNY
|
3. Çoğul
|
YIN
|
ŞUNY
|
Diğer kipleri aşağıdaki
tabloda verilmiştir:
FİİL KİPLERİ
|
ŞA-YIŞ
3.tekil şahıs
|
Dili(görülen)geçmiş zaman
|
Yı şa
|
Geniş zaman hikâyesi
|
Wı şunw
|
Şimdiki zaman
|
Wı ho şunw
|
Geniş zaman
|
Wı şunw
|
İstek kipi -geniş zaman
|
Wı bışunw
|
Şart kipi-geçmiş zaman
|
Yı bışên
|
Emir
|
Bışun
|
-Mışlı geçmiş zaman
|
Yı şo
|
-Mışlı geçmiş zaman hikayesi
|
Yı şab
|
A- Yardımcı
fiil olarak kullanıldığında:
a-
Kelimelerde yardımcı
fiil olarak kullanıldığında çekimli hali bu kelimeden önce gelir. Misal:
FİİL KİPLERİ
|
RAŞA-YI-Ş FİİLİ
3.tekil şahıs
|
Dili(görülen)geçmiş zaman
|
Yı şa ra/raşa
|
Geniş zaman hikâyesi
|
Wı şunw ra
|
Şimdiki zaman
|
Wı ho şunw ra
|
Geniş zaman
|
Wı şunw ra
|
İstek kipi -geniş zaman
|
Wı raşunw
|
Şart kipi-geçmiş zaman
|
Yı bıraşên/bışên ra
|
Emir
|
Bıraşun/raşun
|
-Mışlı geçmiş zaman
|
Yı şo ra/raşo
|
-Mışlı geçmiş zaman hikâyesi
|
Yı şab ra/raşab
|
Not:
Yukardaki tabloda görüldüğü gibi bazen söz konusu kelimeden önce de gelebilir.
b-
Bu fiil, önüne
geldiği kelimeye göre anlam kazanır. Misal:
Şa a: fırlattı
Şa bın: altına dayadı
Şa cı: dayadı, tosladı, batırdı
Şa kışt: yanına dayadı
Şa pê: arkasına dayadı
Şa pıe: karıştırdı
Şa ra: dağıttı
Şa ruı: silkeledi
Şa ser: üstüne dayadı
Şa ver: önüne verdi, önüne dayadı
Şa wı: yıktı
6-
UMI-AY-IŞ FİİLİ
Geçişsiz bir fiil olup yardımcı fiil
olarak kullanıldığı gibi müstakil çekimli bir fiil olarak da kullanılmaktadır.
Müstakil fiil olarak mastarının edilgen hali yoktur. Asıl anlamı “gelmek ”tır.
A- Müstakil
fiil olarak kullanıldığında diğer fiiller gibi çekilir ve geçişsiz bir fiildir.
Çekimli hali şöyledir:
ŞAHISLAR
|
ÖZNE
(zamir)
|
FİİL
|
1. Tekil
|
EZ
|
UMÊYA
|
2.
Tekil (eril)
|
TI
|
UMÊY
|
3.
Tekil (Dişil)
|
TI
|
UMÊYA
|
3.
Tekil (Eril)
|
WI
|
UME
|
3.
Tekil (Dişil)
|
YA
|
UMÊY
|
1.
Çoğul
|
MA
|
UMÊY
|
2.
Çoğul
|
ŞUMA
|
UMÊY
|
3.
Çoğul
|
YIN
|
UMÊY
|
GENİŞ
ZAMAN KİPİ:
ŞAHISLAR
|
ZAMİR
|
FİİL
|
1. Tekil
|
EZ
|
YENA
|
2. Tekil (eril)
|
TI
|
YÊNY
|
2. Tekil (dişil)
|
TI
|
YENA
|
3. Tekil (Eril)
|
WI
|
YENW
|
3. Tekil (Dişil)
|
YA
|
YENA
|
1. Çoğul
|
MA
|
YÊNY
|
2. Çoğul
|
ŞUMA
|
YÊNY
|
3. Çoğul
|
YIN
|
YÊNY
|
Diğer kipleri aşağıdaki
tabloda verilmiştir:
FİİL KİPLERİ
|
DA-YIŞ
3.tekil şahıs
|
Dili(görülen)geçmiş zaman
|
Wı umı
|
Geniş zaman hikâyesi
|
Wı yenw
|
Şimdiki zaman
|
Wı ho yenw
|
Geniş zaman
|
Wı yenw w
|
İstek kipi -geniş zaman
|
Wı bıerw
|
Şart kipi-geçmiş zaman
|
Wı bı umên
|
Emir
|
Biy/bıer
|
-Mışlı geçmiş zaman
|
Wı umo
|
-Mışlı geçmiş zaman hikayesi
|
Wı umeb
|
A- Yardımcı
fiil olarak kullanıldığında:
a-
Fiillerin dışındaki
kelimelerde yardımcı fiil olarak kullanıldığında çekimli hali bu kelimeden önce
gelir. Misal:
FİİL KİPLERİ
|
WAR UMI-A-YIŞ FİİLİ
3.tekil şahıs
|
Dili(görülen)geçmiş zaman
|
Wı umı war
|
Geniş zaman hikâyesi
|
Wı umên war
|
Şimdiki zaman
|
Wı ho yenw war
|
Geniş zaman
|
Wı yenw war
|
İstek kipi -geniş zaman
|
Wı bıerw war/warıbw
|
Şart kipi-geçmiş zaman
|
Wı bı umên war/war bı umên
|
Emir
|
Bıy war
|
-Mışlı geçmiş zaman
|
Wı umo war
|
-Mışlı geçmiş zaman hikayesi
|
Wı umıb war
|
b-
Geçişli fiillerin
mastarının önüne gelerek bunları edilgen hale getirmektedir. Misal:
umı kaşkerdış: çekildi
umı kaykerdış: oynandı
umı werdış: yendi
umı lunayış: emzirildi
umı muındış: örüldü
umı waştış: istendi
c- Geçişli
fiillerin mastarının önüne geldiğinde UMI-AY-IŞ fiili önce kullanılmaktadır.
Misal:
DA-Y-IŞ
FİİLİ
FİİL KİPLERİ
|
1. ÖRNEK
3.tekil şahıs
|
2. ÖRNEK
3.tekil şahıs
|
Dili(görülen)geçmiş zaman
|
Wı umı kaykerdış
|
Wı umı werdış
|
Geniş zaman hikâyesi
|
Wı yenw kaykerdış
|
Wı yenw werdış
|
Şimdiki zaman
|
Wı ho yenw kaykerdış
|
Wı ho yenw werdış
|
Geniş zaman
|
Wı yenw w kaykerdış
|
Wı yenw w werdış
|
İstek kipi -geniş zaman
|
Wı bıerw kaykerdış
|
Wı bıerw werdış
|
Şart kipi-geçmiş zaman
|
Wı bı umên kaykerdış
|
Wı bı umên werdış
|
Emir
|
Biy/bıer kaykerdış
|
Biy/bıer werdış
|
-Mışlı geçmiş zaman
|
Wı umo kaykerdış
|
Wı umo werdış
|
-Mışlı geçmiş zaman hikâyesi
|
Wı umeb kaykerdış
|
Wı ume werdış
|
d-
Bu fiil, önüne
geldiği kelimeye göre anlam kazanır. Misal:
umı sari ser: başına gelmek
Umı ‘erd: yere indi
umı war: yere indi
umı weri: barıştı
Umı verni: başına geldi
Umı ra: mayalandı
Umı ver: uyuştu
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder