EKLER
l.
YAPIM EKLERİ
Kök
veya gövdelerin çoğu zaman anlamını, bazen de türünü değiştiren eklere yapım
ekleri denir. Üç ana grupta incelenir:
1- İsimden isim yapan ekler:
a-
İsme
eklenerek –lık, lik anlamı veren -ti
ekidir. Misal:
KÖK İSİM
|
EK
|
TÜREYEN İSİM
|
ANLAMI
|
DOXTOR
|
-Tİ
|
DOXTORTİ
|
DOKTORLUK
|
ME’LIM
|
-Tİ
|
ME’LIMTİ
|
ÖĞRETMENLİK
|
MALA
|
-Tİ
|
MALATİ
|
HOCALIK
|
BIRA
|
-Tİ
|
BIRATİ
|
KARDEŞLİK
|
b-
İsme
eklenerek –lık, lik anlamı veren -e
ekidir. Sesli harfle biten isimlerde bu –e harfinden önce –y kaynaştırma harfi
gelir. Misal:
KÖK İSİM
|
EK
|
TÜREYEN İSİM
|
ANLAMI
|
DOXTOR
|
-Ê
|
DOXTORTİ
|
DOKTORLUK
|
ME’LIM
|
-Ê
|
ME’LIMTİ
|
ÖĞRETMENLİK
|
MALA
|
-Y-Ê
|
MALATİ
|
HOCALIK
|
FEQİ
|
-Y-Ê
|
FEQİYÊ
|
ÖĞRENCİLİK
|
c-
İsme eklenerek “bir yere mensubiyet” anlamı katan –ıc ekidir. Misal:
KÖK İSİM
|
EK
|
TÜREYEN İSİM
|
ANLAMI
|
DEW
|
-IC
|
DEWIC
|
KÖYLÜ
|
BİNGUEL
|
-IC
|
BİNGUELIC
|
BİNGÖLLÜ
|
GENC
|
-IC
|
GENCIC
|
GENÇLİ
|
İRUN
|
-IC
|
İRUNIC
|
İRANLI
|
d- Kelimelerin başına gelerek yoksunluk anlamı katan Türkçedeki –siz, -suz karşılığı olan bi- eki. Misal: Bi-war, bi-hiş…
e- Kelimelerin sonuna gelerek dahiliyet
anlamı katan Türkçedeki –deki, -daki karşılığı olan –ın, in ekleri. Misal:
Ver-in, pey-ın, ınkayın…
f- Kelimelerin sonuna gelerek küçültme
anlamı katan Türkçedeki -cak, -cuk karşılığı olan –ık, eki. Misal: qıc-ık:
küçücük, pirık: dedecik…
g- Kelimelerin sonuna gelerek durum
anlamı katan Türkçedeki -cak, -cuk karşılığı olan –kek, eki. Misal: Pil-kek:
Büyü-cek..
g- Kelimelerin sonuna gelerek küçümseme
anlamı katan Türkçedeki -cağız, -ceğiz,
-çağız, -çeğiz karşılığı olan –êk eki. Misal: merdım-êk: adam-cağız dew-êk: Köy-ceğiz…
2- İsimden sıfat türeten ekler:
a-
İsme
eklenerek –lı, –li, -lu anlamı katan -ın, ekleridir. Misal:
KÖK İSİM
|
EK
|
TÜREYEN İSİM
|
ANLAMI
|
SİR
|
-IN
|
SİRIN
|
SARMISAKLI
|
SUAL
|
-IN
|
SUALIN
|
TUZLU
|
RUN
|
-IN
|
RUNIN
|
YAĞLI
|
HERR
|
-IN
|
HERRIN
|
TOPRAKLI
|
b-
İsme
eklenerek –lı, –li, -lu anlamı katan –ı, -i, ekleridir. Sesli harfle biten
isimlerde bu –e harfinden önce –y kaynaştırma harfi gelir.Misal:
KÖK İSİM
|
EK
|
TÜREYEN İSİM
|
ANLAMI
|
AW-SU
|
-İ
|
AWİ
|
SULU
|
KUE-DAĞ
|
-Y-İ
|
KUEYİ
|
DAĞLI(YABANİ)
|
CA-YER
|
-Y-İ
|
CAYİ
|
YERLİ(EHLİ)
|
c-
İsme eklenerek –den anlamı katan -in, ekidir. Misal:
KÖK İSİM
|
EK
|
TÜREYEN İSİM
|
ANLAMI
|
ASIN
|
-İN
|
ASINN/ASNİN
|
DEMİRDEN
|
DAR
|
-İN
|
DARİN
|
AĞAÇTAN
|
HERR
|
-İN
|
HERRİN
|
TOPRAKTAN
|
d-
İsme eklenerek “olan”
anlamı katarak ismi sıfat yapan -ın, -un ekleridir. Misal:
KÖK İSİM
|
EK
|
TÜREYEN İSİM
|
ANLAMI
|
GERM
|
-IN
|
GERMIN
|
SICAK
OLAN
|
SERD
|
-IN
|
SERDIN
|
SOĞUK
OLAN
|
VÊŞ
|
-UN
|
VÊŞUN
|
AÇ
OLAN
|
TÊŞ
|
-UN
|
TÊŞUN
|
SUSUZ
OLAN
|
3- Geçişli fiillerin köküne
eklenerek edilgen
sıfat-fiil (ism-i meful-ortaç) türeten
–E ekidir. Sesli harfle biten fiillerde
–Y kaynaştırma harfi gelir. Misal:
KÖK FİİL
|
EK
|
TÜREYEN
|
ANLAMI
|
BIRNA
|
-Y-E
|
BIRNAYE
|
KESİLMİŞ
|
EŞKAWIT
|
-E
|
EŞKAWITE
|
SÖKÜLMÜŞ
|
AKERD
|
-E
|
AKERDE
|
AÇILMIŞ
|
DÊŞT
|
-E
|
DÊŞTE
|
DİKİLMİŞ
|
4-Geçişsiz-oluş
fiillerin köküne eklenerek
etken ortaç/
sıfat-fiil (ism-i fail) türeten
–E ekidir. Sesli harfle biten fiillerde
–Y kaynaştırma harfi gelir. Misal:
KÖK FİİL
|
EK
|
TÜREYEN
|
1.ANLAMI
|
2.ANLAMI
|
MUISA
|
Y-E
|
MUISAYE
|
ALIŞAN
|
ALIŞMIŞ
|
RUINIŞT
|
-E
|
RUNIŞTE
|
OTURAN
|
OTURMUŞ
|
WIRIŞT
|
-E
|
WIRIŞTE
|
KALKAN
|
KALKMIŞ
|
RAMA
|
-Y-E
|
RAMAYE
|
KAÇAN
|
KAÇMIŞ
|
GÊRA
|
-Y-E
|
GÊRAYE
|
GEZEN
|
GEZMİŞ
|
5- İsim köküne eklenerek ismi belirsiz yapan
–êk ekidir. İsme “belirli olmayan, herhangi bir” anlamını katar. Misal:
KÖK İSİM
|
EK
|
TÜREYEN
|
1.ANLAMI
|
2.ANLAMI
|
QIC
|
-ÊK
|
QICÊK
|
HERHANGİ
BİR ÇOCUK
|
BİR
ÇOCUK
|
DEW
|
-ÊK
|
DEWÊK
|
HERHANGİ
BİR KÖY
|
BİR
KÖY
|
CIL
|
-ÊK
|
CILÊK
|
HERHANGİ
BİR ELBİSE
|
BİR
ELBİSE
|
6- Sıfatların sonuna eklenerek
–lik,-lık anlamı katan –Ê, ekidir. Sesli harfle biten sıfatlara bu ekten önce
–y kaynaştırma harfi gelir. Misal:
SIFAT
|
ANLAMI
|
EK
|
TÜREYEN
|
ANLAMI
|
VAY
|
PAHALI
|
-Ê
|
VAYÊ
|
PAHALILIK
|
PİL
|
BÜYÜK
|
-Ê
|
PİLÊ
|
BÜYÜKLÜK
|
DUİR
|
UZAK
|
-Ê
|
DUİRÊ
|
UZAKLIK
|
HİRA
|
GENİŞ
|
-Y-Ê
|
HİRAYÊ
|
GENİŞLİK
|
ll. ÇEKİM EKLERİ
A- FİİL ÇEKİM EKLERİ:
a- Kişi Ekleri:
Fiillerin sonuna eklenen fiil çekim ekleri,
o işin hangi şahıslar tarafından yapıldığını gösterir. Aşağıdaki tabloda fiilin
sonuna gelen harfler fiil çekim ekleridir.
ŞAHISLAR
|
ZAMİR
|
FİİL
|
1. Tekil
|
EZ
|
RUINIŞT-A
|
2. Tekil (eril)
|
TI
|
RUINİŞT-Y
|
2. Tekil (dişil)
|
TI
|
RUINIŞT-A
|
3. Tekil (Eril)
|
WI
|
RUINIŞT-W
|
3. Tekil (Dişil)
|
YA
|
RUNIŞT-A
|
1.
Çoğul
|
MA
|
RUINİŞT-Y
|
2. Çoğul
|
ŞUMA
|
RUINİŞT-Y
|
3. Çoğul
|
YIN
|
RUINİŞT-Y
|
b-
Kip Ekleri:
B-
İSİM ÇEKİM EKLERİ
1- HÂL EKLERİ:
İsimlere
gelerek onların durumlarını bildiren eklerdir. Durum ekleri olarak da adlandırılır.
a) İsmin Yalın Hâli (
Yalın Durumu) : Belirli bir eki yoktur. Hiç ek almayan veya hal ekleri dışındaki
ekleri alan isimler yalın haldedir. Misal: Bun (ev), ber (kapı), buny (evler),
bêry (kapılar)…
b) İsmin sonuna gelen
–y eki; belirme anlamında kullanılır. Misal: E’hmêdy mıra va bi.
(Ahmet bana gel dedi.) me’limy mektebıd ders da. (öğretmen sınıfta ders
verdi.)
c) İsmin sonuna gelen
-d eki; Bulunma, kalma durumunu ifade eder. İsmin sonuna –d, -ıd, -id
şeklinde gelir. Misal: Kiyed (evde), mektebıd (okulda), ‘Vêry bêrid
(evin önünde)…
d) İsmin sonuna gelen
-ra ekidir. Bazen isme çıkma, ayrılma durumu ifade ederek –den, -dan anlamı katar. Misal: Ez kiyera
umêya (evden geldim), Wı mektebra vêcya (o, okuldan çıktı)... Bazen de
–e, -a anlamı katar. Misal: Mı e’hmêdra va bi. (Ahmede gel dedim.) Mı
tuıra va, vındır. (ben sana, dur dedim.)…
e) İsmin sonuna gelen
-r ekidir. Sonuna geldiği isme –e, -a veya “için” anlamı katar. Misal:
Ez tuir sêk? (senin için ne yapayım?) Ma pıeğımbêrir selewat unêny. (biz
peygambere salavat okuduk.)…
2- TAMLAMA EKLERİ:
a) İsim tamlamalarında hem tamlanan ve hem de tamlayanın sonuna gelen
–y ekleridir. Misal: Deftêr(-y) selim(-y), dıês(-y) mekteb(-y), qulp(-y)
bêr(-y), bêr(-y) bun(-y)… Parantez
içindeki (-y) harfleri tamlama ekidir.
b) Sıfat
tamlamalarında sessiz harfle biten eril isimlerin sonuna gelen yarım sesli –w
ekidir. Misal: Bunw hira. (geniş ev), Berw derg (uzun kapı)…
3- ÇOĞUL EKLERİ:
a) Yalın haldeki
isimlerin sonuna çoğul eki olarak yarım
sesli olan –y ek harfi gelir. Misal: En buny hirêy (bu
evler geniştirler), Dewê mad hirı mebtêby êsty. ( Bizim köyümüzde üç
okul var.)…
b) Çoğul isimlerin sonuna –y, -d, -r ve –ra hal ekleri geldiğinde çoğul
isimlerin sonuna gelen –y çoğul eki –u ya dönüşür. Misal: Me’lımu
mıra va, bi. (öğretmenler bana gel dediler.) Mı me’lımura ders guıret.
(ben öğretmenlerden ders aldım.) mı mektebud ders wenda. (ben okullarda
ders okudum.)…
c) İsim
tamlamalarında;
1- Tamlayan tekil ve tamlanan çoğul ise; çoğul olan bu
tamlanan ismin sonuna gelen –y çoğul eki –u’ya dönüşür. Misal: Bunu dew. (köyün
evleri)…
2- Tamlayan çoğul ve tamlanan tekil ise; çoğul olan bu
tamlayan ismin sonuna gelen –y çoğul eki –u’ya dönüşür. Misal: Buny me’lımu.
(öğretmelerin evi)…
4-İYELİK (İSİM ŞAHIS) EKLERİ:
İsimlerin
sonuna eklenen şahıs ekleri, o işin hangi şahıslar tarafından yapıldığını
gösterir. Aşağıdaki tabloda ismin sonuna gelen harfler şahıs ekleridir.
ŞAHISLAR
|
ZAMİR
|
İSİM
|
1. Tekil
|
EZ
|
ME’LIM-A
|
2. Tekil (eril)
|
TI
|
ME’LIM-Y
|
2. Tekil (dişil)
|
TI
|
ME’LIM-A
|
3. Tekil (Eril)
|
WI
|
ME’LIM-W
|
3. Tekil (Dişil)
|
YA
|
ME’LIM-A
|
1.
Çoğul
|
MA
|
ME’LIM-YÊ
|
2. Çoğul
|
ŞUMA
|
ME’LIM-YÊ
|
3. Çoğul
|
YIN
|
ME’LIM-YÊ
|
Not:
sonu sesli harfle biten isimlerde -a şahıs ekinden önce –y
kaynaştırma (geçiş) harfi gelir. Misal: Ez kêna-y-a, Tı cini-y-a
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder