SIFAT
FİİL (ORTAÇ)
Fiilin
sıfata dönüştürülmüş şeklidir. Fiil kök veya gövdelerine çeşitli ekler
getirilerek yapılır. Sıfatların her zaman bir ismi nitelediği gibi
sıfat-fiiller de bir ismi niteler. Misal: Merdımw
uınışte (oturan adam), nunw bırnaye (kesilmiş ekmek)…
Sıfat-fiil ekini alan fiiller, cümle
içinde bazen isim göreviyle de kullanılır ve sıfat-fiil eklerinin olumsuzları
da yaygın olarak kullanılır. Merdımw nibıaye (Görmemiş adam)…
Sıfat-fiiller(ortaçlar) iki kısımdır:
1- Etken sıfat fiiller (etken ortaç-ismi
fail) Bir işi yapanı ifade
eden kelimelere denir. Misal: rakote (uyuyan)…
Üç şekilde yapılır:
A-
Kurallı
olarak yapılabilen etken ortaçlar: Etken Fiillerin geçmiş veya geniş zaman
kiplerinden yapılırlar. Merdımıgw şınw (giden adam), merdımıgw şıu (gitmiş olan
adam)
B-
Belli
kalıplarla üretilebilmelerine rağmen tüm fiillerden üretilemeyen etken ortaçlar
çeşitli şekillerde yapılır:
a-
Geçişsiz olan oluş fiillerinin köküne eklenerek etken
sıfat-fiil (ism-i fail -ortaç) türeten –E ekidir. Sesli harfle biten fiillerde –Y
kaynaştırma harfi gelir. Misal:
KÖK FİİL
|
EK
|
TÜREYEN
|
1.ANLAMI
|
2.ANLAMI
|
MUISA
|
Y-E
|
MUISAYE
|
ALIŞAN
|
ALIŞMIŞ
|
RUINIŞT
|
-E
|
RUNIŞTE
|
OTURAN
|
OTURMUŞ
|
WIRIŞT
|
-E
|
WIRIŞTE
|
KALKAN
|
KALKMIŞ
|
RAMA
|
-Y-E
|
RAMAYE
|
KAÇAN
|
KAÇMIŞ
|
b-
Sessiz
harfle biten geçişli fiillerin köküne –ueğ eki eklenerek yapılır. Misal:
KÖK FİİL
|
EK
|
TÜREYEN
|
1.ANLAMI
|
werd
|
ueğ
|
werdueğ
|
Çok
yiyici
|
kıst
|
ueğ
|
kıştueğ
|
Çok
öldürücü
|
pişt
|
ueğ
|
piştueğ
|
Çok
sarıcı
|
dêşt
|
ueğ
|
dêştueğ
|
Çok
dikici
|
xebat
|
ueğ
|
xebatueğ
|
çalışkan
|
C-
Diğer
komşu dillerden zazacaya geçmiş olan etken ortaçlar:
a-
Türkçeden
– ci eki alınarak yapılanlar. Misal: qoğeci, guevendci vb.
b-
Arapçadan
alına ism-i failler. Misal: qatıl, katıb, muıtercım, muıtefekkır vb…
c-
Farsçada
zazacaya geçen ve yaygın olarak kullanılan etken ortaçlar. Misal:
KÖK FİİL
|
EK
|
TÜREYEN
|
1.ANLAMI
|
2.ANLAMI
|
vêş
|
-un
|
vêşun
|
susayan
|
susamış
|
nun
|
-wer
|
nunwer
|
Ekmek
yiyen
|
Ekmek
yiyici
|
renc
|
-ber
|
rencber
|
Zahmet
çeken
|
çiftçi
|
feda
|
-kar
|
fedakar
|
Feda
edici
|
Özveride
bulunan
|
gun
|
-ger
|
gunger
|
Can
alıcı
|
azrail
|
ters
|
-nek
|
tersunek
|
korkan
|
korkak
|
saz
|
-gar
|
sazgar
|
sazcı
|
işlek
|
-hiş
|
Bi-
|
bihiş
|
şuursuz
|
aptal
|
kar
|
-ker
|
karker
|
işçi
|
İş
yapan
|
1- Edilgen sıfat fiiller (Edilgen
ortaç-ismi mef’ul). Bir işten etkileneni ifade eden kelimelere denir. Tüm
geçişli/etken/edilgen fiillerin köküne eklenerek edilgen sıfat-fiil (ism-i meful-ortaç) türeten –E ekidir.
Sesli harfle biten fiillerde –Y kaynaştırma harfi gelir. Misal:
KÖK FİİL
|
EK
|
TÜREYEN
|
ANLAMI
|
BIRNA
|
-Y-E
|
BIRNAYE
|
KESİLMİŞ
|
EŞKAWIT
|
-E
|
EŞKAWITE
|
SÖKÜLMÜŞ
|
AKERD
|
-E
|
AKERDE
|
AÇILMIŞ
|
DÊŞT
|
-E
|
DÊŞTE
|
DİKİLMİŞ
|
Not: Geçişli fiiller etken veya edilgen
hale gelmişse bundan da edilgen ortaç türetilebilir. Misal:
GEÇİŞSİZ
KÖK FİİL
|
ETKEN
FİİL KÖKÜ
|
EK
|
TÜREYEN
|
1.ANLAMI
|
MUISA
|
MUISNA
|
-Y-E
|
MUISNAYE
|
ALIŞTIRILMIŞ
|
RUINIŞT
|
RUINIŞNA
|
-E
|
RUNIŞNAYE
|
OTURTULMUŞ
|
WARIŞT
|
WARAZNA
|
-E
|
WARAZNAYE
|
KALDIRLILMIŞ
|
RAMA
|
RAMNA
|
-Y-E
|
RAMNAYE
|
KAÇIRILMIŞ
|
Sıfat-fiiller(ortaçlar)in şahıs zamirleriyle çekimi:
1- Etken ortaş:
ŞAHISLAR
|
ZAMİR
|
FİİL
|
1. Tekil
|
EZ
|
RAKOTÊYA
|
2. Tekil (eril)
|
TI
|
RAKOTÊY
|
2. Tekil (dişil)
|
TI
|
RAKOTÊYA
|
3. Tekil (Eril)
|
WI
|
RAKOTEW
|
3. Tekil (Dişil)
|
YA
|
RAKOTÊYA
|
1. Çoğul
|
MA
|
RAKOTÊY
|
2. Çoğul
|
ŞUMA
|
RAKOTÊY
|
3. Çoğul
|
YIN
|
RAKOTÊY
|
2-Edilgen ortaş:
ŞAHISLAR
|
ZAMİR
|
FİİL
|
1. Tekil
|
EZ
|
DEŞTÊYA
|
2. Tekil (eril)
|
TI
|
DEŞTÊY
|
2. Tekil (dişil)
|
TI
|
DEŞTÊYA
|
3. Tekil (Eril)
|
WI
|
DEŞTÊW
|
3. Tekil (Dişil)
|
YA
|
DEŞTÊYA
|
1. Çoğul
|
MA
|
DEŞTÊY
|
2. Çoğul
|
ŞUMA
|
DEŞTÊY
|
3. Çoğul
|
YIN
|
DEŞTÊY
|
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder