16-FİİLLER

GENEL OLARAK FİİLLER:

     1-   ANLAMLARINA (NİTELİKLERİNE) GÖRE FİİLLER:

A-  Kılış Fiilleri: Hareketi anlatan fiillerdir. Bu işi yapan bir özne vardır ve bu işten etkilenen bir nesne bulunur. Nesne bulunduğu için bu fiiller geçişli fiillerdir diyebiliriz. Misal: Şıkıtış, eştış, dayış, wendış,

B-  Durum Fiilleri: Öznenin içinde bulunduğu durumu anlatan fiillerdir. Eylem öznenin kendi iradesi ile gerçekleşmiştir; ancak yapılan işten etkilenen herhangi bir nesne yoktur, nesneye ihtiyaç duyulmaz. Dolayısıyla nesne alamadıkları için geçişsiz fiillerdir, Misal: Varayış, decayış, vêşayış, rakotış, bermayış

C-  Oluş Fiilleri: Öznenin iradesi dışında gerçekleşen yani Kendiliğinden oluşan değişikliği anlatan fiillerdir. Oluş fiillerinde zaman unsuru vardır, eylemin gerçekleşmesi için belli bir sürenin geçmesi gerekir, çünkü zamanla ortaya çıkan durumu anlatırlar. Bu eylemler nesne alamadıkları için geçişsizdirler. Misal: zerd bıayış, pil bıayış, vêşun bıayış…

Not: Durum ve oluş fiillerinin her ikisi de geçişsizdir.

     2-   YAPILARINA GÖRE FİİLLER:

A-  Basit Fiiller. Yapım eki almamış fillerdir. Misal: Bıayış, kerdış, untış, şıayış

B-  Türemiş (gövde) Fiiller. Yapım eki almış fillerdir. Çekim eki alıp almaması basit ya da türemiş olmasını etkilemez. Misal: şık-ya, vac-ya…

C-  Birleşik Fiiller: Üç ayrı şekilde yapılır.

a-  Anlamca Kaynaşmış Birleşik Fiiller:

Bir isimle bir fiilin anlam yönünden birleşip kaynaşmasıyla oluşur. Bu sözcüklerden biri ya da ikisi gerçek anlamını yitirir. Anlamca kaynaşmış fiil demek kelimenin birleşik yazılması değildir anlam birleşikliğidir. Tabi ki kelime birleşik de yazılabilir ama anlamsal birleşiklik aslolandır. Deyimler bu türe en güzel örnektir. Misal: Dest kerd pê, akerd, abı

b- Yardımcı Fiillerle Yapılan Birleşik Fiiller: İsim soylu bir sözcüğün üzerine kerd-ış, bıa-yış, da-yış, gibi yardımcı eylemler getirilerek yapılır. Misal: buê kerd, bı ‘heyrun, da ra…

c- Özel (Kurallı ) Birleşik Fiiller: İki fiilin birleşmesiyle oluşur. Tamamı bitişik yazılır.

Misal: Da vêndayış, da pıordayış, umı ruetış…

     3-   NESNE-YÜKLEM İLİŞKİSİ BAKIMINDAN FİİLLER

Nesnesine göre fiiller geçişli ve geçişsiz olmak üzere ikiye ayrılırlar:

A-  GEÇİŞLİ FİİLLER(müteaddi): Öznenin (failin) yaptığı eylemler (fiiller) öznede kalmayıp nesnede (mef’ulde) gerçekleşiyorsa bu çeşit fiiller geçişli fillerdir. Arapça gramerinde buna müteaddi fiiller denir.

Geçişli fiillerin iki temel özelliği vardır:

a-   Fiilin üçüncü tekil şahsında “kum:kim” sorusuna cevap veremeyen, buna mukabil “kumy: kimi” sorusuna cevap verebilen fiillerdir. 

b-   Geçmiş zaman kipinin birinci tekil şahsında fiilin başına her zaman “mı”, ikinci tekil şahsın başına “tuı”, üçüncü tekil-eril şahsın başına ise “yı”, üçüncü tekil-dişil şahsın başına “-yê” zamiri gelir.

Misal:

ŞAHISLAR	ZAMİR	FİİL
1.Tekil	Mı	Wend
2.Tekil	Tuı	Wend
3.Tekil (eril)	Yı	Wend
3.Tekil (dişil)	Yê	Wend
1.Çoğul	Ma	Wend
2.Çoğul	Şuma	Wend
3.Çoğul	yın	wend

B-  GEÇİŞSİZ FİİLLER(lazım): Öznenin (failin) yaptığı eylemler (fiiller) öznede kalıp nesnede gerçekleşmiyorsa bu çeşit fiiller geçişsiz fillerdir. Arapça gramerinde buna lazım fiiller denir.

Geçişsiz fiillerin iki temel özelliği vardır:

a-   Fiilin üçüncü tekil şahsında “kumy: kimi” sorusuna cevap veremeyen, buna mukabil “kum: kim” sorusuna cevap verebilen fiillerdir.

b-   Geçmiş zaman kipinin birinci tekil şahsında fiilin başına her zaman “ez” zamiri, ikinci tekil şahısta –tı zamiri, üçüncü tekil-eril şahsın başına “wı” zamiri, üçüncü tekil-dişil şahsın başına “-ya” zamiri gelir.

Misal:

ŞAHISLAR	ZAMİR	FİİL
1.Tekil	Ez	Ruınışta
2.Tekil (eril)	Tı	Ruınişty
2.Tekil (dişil)	Tı	Ruınışta
3.Tekil (eril)	Wı	Ruınışt
3.Tekil (dişil)	Ya	Ruınışta
1.Çoğul	Ma	Ruınişty
2.Çoğul	Şuma	Ruınişty
3.Çoğul	Yın	Ruınity

C-  OLDURGAN FİİLLER: Geçişsiz fiillerin şimdiki zaman kipin sonundaki –enw eki atılarak köküne –na eki getirilerek geçişli duruma gelmesine oldurgan fiil denir.

Misal:

	GEÇİŞSİZ		OLDURGAN
GEÇMİŞ ZAMAN	ANLAMI	ŞİMDİKİ ZAMAN	OLDURGAN	ANLAMI
Vara	Yağdı	Var-enw	Varna	Yağdırdı
Wı muısa	Alıştı	Muıs-enw	Muısna	Alıştırdı
Wı rama	Kaçtı	Ram-enw	Ramna	Kaçırdı
Wı ruınışt	Oturdu	Ruınış-enw	Ruınışna	Oturttu

D-  ETTİRGEN FİİLLER: Geçişli fiillere ekler getirilerek bunların geçişlilik dereceleri arttırılır. Geçişlilik derecesi arttırılmış eylemlere ettirgen fiiller denir. Ettirgen fiillerin yüklem olduğu cümlelerde özne işi kendisi yapmaz, başkasına yaptırır. Geçişli fiillerin mastarının başına “dayış” fiilinin çekimli halinin etken hali getirilerek fiil ettirgen yapılır. Misal:

GEÇİŞLİ	ANLAMI	ETTİRGEN	ANLAMI
vênda	çağırdı	Da vêndayış	çağırttı
şımıt	içti	Da şımıtış	İçirdi
kend	kazdı	Da kendış	kazdırdı
deşt	dikti	Da deştış	diktirdi

     4-   ÖZNE-YÜKLEM İLİŞKİSİ BAKIMINDAN FİİLLER

A-  ETKEN FİİLLER(ma’lum): Öznesi belli olan eylemler etkendir. Arapça gramerinde buna ma’lum fiiller denir. Bir cümlede eylemin kim tarafından yapıldığı belli ise etken çatılı eylem denir. Cümlede gizli özne olsa da fiil etkendir. Misal: E’hmêd vaş çina. Selim şı kiye.

B-  EDİLGEN FİİLLER(meçhul): Öznesi belli olmayan eylemler edilgen çatılıdır. Arapça gramerinde buna mechul fiiller denir. Gerçek özne almaz; sözde özne alır. Edilgen çatılı fiiller iki şekilde yapılır.

a-   Çoğunlukla fiillerin şimdiki zaman kipinin sonundaki –enw eki kaldırılıp yerine “ya” eki getirilerek edilgen yapılır. Misal:

ETKEN	ANLAMI	ŞİMDİKİ ZAMAN	EDİLGEN	ANLAMI
Best	Bağladı	Best-enw	Bestya	Bağlandı
Cawıt	Çiğnedi	Caw-enw	Cawya	Çiğnendi
Cend	Çaldı	Cen-enw	Cenya	Çalındı
Deşt	Dikti	Derz-enw	Derzya	Dikildi

b-   Bazen de edilgen yapmak istediğimiz etken fiilin mastarının başına “umıayış” fiilinin çekilmiş halini getirerek edilgen yapabiliriz. Misal:

GEÇİŞLİ	ANLAMI	ETTİRGEN	ANLAMI
Kend	Kazdı	Umı kendış	Kazıldı
Ruet	Sattı	Umı ruetış	Satıldı
Kışt	Öldürdü	Umı kıştış	Öldürüldü
Unt	Çekti	Umı untış	Çekildi

   

C-  DÖNÜŞLÜ ÇATILI FİİLLER:

Eylemin kim tarafından yapıldığı belli olan, yapılan işten etkilenenin özne olduğu fiillerdir. Dönüşlü fiillerde öznenin yaptığı iş kendi üzerine dönüyor, özne işi hem yapıyor hem de yaptığı işten etkilenmektedir. Fiilin sonuna edilgen eki olan –ya eki gelmesine rağmen öznesi bellidir. (Arapçada buna mutawaat denir)Misal: En merdım zaf qe’rya. Şuışe şıkya. Aw rışyê. Dêsty mı bırya…

GEÇİŞLİ	ANLAMI	DÖNÜŞLÜ	ANLAMI
Qe’rna	Üzdü	Qe’rya	Üzüldü
Şıkıt	Kırdı	Şıkya	Kırıldı
Rışna	Döktü	Rışya	Döküldü
Bırna	kesti	Bırya	kesildi